Του Τάσου Χοβαρδά*
Το προγραμματικό πλαίσιο του ΣΥΡΙΖΑ αρθρώνεται σε τρεις κλίμακες χρόνου. Οι άμεσες ενέργειες είναι η ακύρωση των Μνημονίων και των εφαρμοστικών τους νόμων και η αναδιαπραγμάτευση των δανειακών συμβάσεων με διαγραφή του μεγαλύτερου μέρους του χρέους και αποπληρωμή του υπόλοιπου μέρους με ρήτρα ανάπτυξης. Μεσοπρόθεσμα, η ανάκτηση του κοινωνικού ελέγχου στα δημόσια αγαθά, ο κοινωνικός έλεγχος του χρηματοπιστωτικού συστήματος και η αναδιανομή του πλούτου μέσα από τη φορολογία θα τροφοδοτήσουν την παραγωγική και οικολογική ανασυγκρότηση με γνώμονα την κάλυψη των κοινωνικών αναγκών. Το μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα της παραγωγικής ανασυγκρότησης αναμένεται να οδηγήσει στη διατροφική επάρκεια, την αποκατάσταση του κοινωνικού κράτους, την αύξηση των θέσεων εργασίας.
Στη διάρθρωση αυτή των προγραμματικών στόχων του ΣΥΡΙΖΑ υπάρχει ένα κενό που οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε άμεσα. Φαίνεται να παραπέμπουμε τη μισή, περίπου, κοινωνία (άνεργοι σε καθεστώς μόνιμης και σταθερής ανεργίας, επισφαλώς εργαζόμενοι, υποαπασχολούμενοι) σε χρονικό ορίζοντα μακροπρόθεσμο, δηλαδή, στο προσδοκώμενο αποτέλεσμα της παραγωγικής ανασυγκρότησης που ενδέχεται να έρθει μετά από αρκετά χρόνια. Ωστόσο, οι κοινωνικές ανάγκες πιέζουν σε χρόνο ενεστώτα. Ακόμη, ως βασική προϋπόθεση για την υλοποίηση του προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ έχουμε θέσει τη συμμετοχή του κόσμου της εργασίας. Δεν διευκολύνεται, όμως, μια τέτοια συμμετοχή όταν η μισή κοινωνία ξυπνάει το πρωί και αναρωτιέται "τι θα κάνω σήμερα".
Το ερώτημα που προκύπτει μετά από όλα αυτά είναι τι μπορούμε να πούμε σε 1.500.000 ανέργους; Η επίθεση στην εργασία, η πλήρης αποδιάρθρωση των εργασιακών σχέσεων, η ταξική εκμετάλλευση στην κρίση έχει φτάσει στο σημείο να καταδικάζει τον μισό ενεργό πληθυσμό στον κοινωνικό αποκλεισμό και τον άλλο μισό να εκβιάζεται από την ανεργία προς μορφές εργασίας που αδυνατούν να εξασφαλίσουν την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Πρέπει να δούμε την ανεργία ως την πιο σημαντική ανισότητα, ως μια κοινωνική συνθήκη που η μνημονιακή πραγματικότητα την έχει καταστήσει αναπόδραστη. Από την ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε τα ζητήματα αυτά εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό η διεύρυνση της ιδεολογικής επιρροής του ΣΥΡΙΖΑ και η ηγεμονία του στον κόσμο της εργασίας.
Στις προγραμματικές μας θέσεις έχουμε δυο προβλέψεις που μπορούμε να αξιοποιήσουμε προς την κατεύθυνση αυτή. Η πρώτη είναι το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα που θα εξασφαλιστεί μέσα από τη φορολογία και την αναδιανομή του εισοδήματος και το οποίο τίθεται ως προμετωπίδα για την κοινωνική προστασία και την αποσόβηση της ανθρωπιστικής καταστροφής. Μένοντας όμως στο εισόδημα, ικανοποιείται μόνο ένα σκέλος των προϋποθέσεων που έχουμε αναφέρει, δηλαδή η επιβίωση των ανέργων. Παραμένει αναπάντητο το ζήτημα της συμμετοχής, της κοινωνικής ένταξης. Υπάρχει άραγε τρόπος να ξεπεράσουμε αυτή την αδράνεια; Πώς μπορούν οι άνεργοι να πάρουν μέρος σε μια συνολική κίνηση της κοινωνίας, στην περίπτωση μιας κυβέρνησης της Αριστεράς;
Μια δεύτερη πρόβλεψη στις προγραμματικές θέσεις του ΣΥΡΙΖΑ αφορά τις μορφές κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, συνεταιριστικά και αυτοδιαχειριζόμενα σχήματα που αναγνωρίζουμε ως ένα από τα οχήματα για την παραγωγική ανασυγκρότηση. Πολλά από αυτά τα σχήματα ήδη έχουν εδραιώσει την παρουσία τους στις τοπικές κοινωνίες και αποδεικνύουν και την κοινωνική τους συνεισφορά και το οικονομικό τους αποτέλεσμα. Εδώ πρέπει να επιδιωχθεί μια διασύνδεση της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας με τα συμπλέγματα της παραγωγικής ανασυγκρότησης μέσα από μια διαδικασία που θα εξασφαλίζει και την εξυπηρέτηση των κοινωνικών αναγκών και τον κοινωνικό έλεγχο της παραγωγής. Πρόσθετη στήριξη των μορφών κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας μπορεί να αναζητηθεί μέσα από την Τοπική Αυτοδιοίκηση και τον συμμετοχικό προϋπολογισμό.
Ο συνδυασμός των δύο αυτών προβλέψεων, του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος και των μορφών κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, θα μπορούσε να δώσει μια νέα δυναμική στο εγχείρημα της Αριστεράς. Οι άνεργοι που θα λαμβάνουν το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα θα μπορούν να επιλέγουν το σχήμα κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, στο οποίο θα πάρουν μέρος και την πορεία του οποίου θα έχουν τη δυνατότητα να καθορίσουν μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες. Ο συνδυασμός των δύο προβλέψεων αποτρέπει την αναπαραγωγή του κοινωνικού αποκλεισμού των ανέργων μέσα από επιδόματα ανεργίας και ανάλογα βοηθήματα που απλώς διαχειρίζονται το ποσοστό της ανεργίας, διευρύνει τις δυνατότητες των ανέργων να συμμετάσχουν σε μια συνολική κίνηση της κοινωνίας, τελικά μπορεί να φτάσει να καταργήσει την ίδια την έννοια της ανεργίας.
Ένα καίριο ερώτημα που προκύπτει εδώ αφορά την εργασία ως προϋπόθεση για τη λήψη του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. Σε πολλά παραδείγματα το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα συνοδεύονταν από την υποχρέωση εργασίας, και μάλιστα, εργασίας που υπαγορεύεται από το κράτος.1 Όταν δεν συμβαίνει αυτό, πολλοί δικαιούχοι παραμένουν εκτός αγοράς εργασίας για σημαντικό χρονικό διάστημα.2 Στο σημείο αυτό, μια κρίσιμη επιφύλαξη που μπορεί να διατυπωθεί για τη σύζευξη του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος και των μορφών κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας: το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα οδηγεί αναγκαστικά σε μιας μορφής υποχρεωτική εργασία που αντιπαρατίθεται με την αυτονομία του/της δικαιούχου.
Η δική μας πρόταση προϋποθέτει την ελευθερία επιλογής της μορφής κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας στην οποία θα ενταχθεί ο/η δικαιούχος του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. Όταν συμβαίνει αυτό, και όταν ο/η δικαιούχος αποκτά και τη δυνατότητα καθορισμού της εργασίας μέσα από τον κοινωνικό έλεγχο της παραγωγικής διαδικασίας, τότε ένας περιορισμός (υποχρεωτική εργασία) μετατρέπεται σε δικαίωμα, για την ακρίβεια σε μια σειρά από δικαιώματα (δικαίωμα επιλογής εργασίας, δικαίωμα κοινωνικού ελέγχου της παραγωγικής διαδικασίας). Πρέπει, επίσης, να σημειωθεί ότι οι μορφές κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και συνολικότερα η παραγωγική ανασυγκρότηση στο πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ αναφέρονται στις κοινωνικές ανάγκες. Στο σημείο αυτό η πρότασή μας διαφοροποιείται από μια ηθική της εργασίας στρεβλωμένη προς έναν τυφλό παραγωγισμό.
Ακόμη, η ανάγκη λήψης του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος ενδεχομένως να εκλείψει σε βάθος χρόνου, αν η μορφή κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας διευρυνθεί και καλύψει οικονομικά και τον/την δικαιούχο. Εδώ συναντάμε μια κρίσιμη παραδοχή της δικής μας εκδοχής αλληλεγγύης, όπου δίνουμε τη δυνατότητα στον άνθρωπο που βρίσκεται σε ανάγκη να πάρει τη ζωή του στα χέρια του. Η σύζευξη του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος και των μορφών κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας επερωτά τον φιλελεύθερο αποφατικό προσδιορισμό της ελευθερίας ως απουσίας περιορισμών και μας οδηγεί σε έναν καταφατικό προσδιορισμό της ελευθερίας, όπου ο κοινωνικός άνθρωπος συλλαμβάνεται ως το σύνολο των ιστορικά προσδιορισμένων κοινωνικών σχέσεων,3 και σύμφωνα με τον οποίο μπορούμε να βιώσουμε την ελευθερία ως σχέσεις μεταξύ αλληλέγγυων και συνεταιρισμένων παραγωγών.
Για την Αριστερά, η αλληλεγγύη αποτελεί πάντοτε προσδιοριστικό στοιχείο μιας κοινωνίας που θα λειτουργεί με βάση την αρχή "από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του". Μπορούμε να δούμε τη σύζευξη του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος και των μορφών κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας ως την κοινωνική τεχνολογία4 εκείνη που θα εξυπηρετήσει τη μετάβαση της κοινωνίας από τη σημερινή κατάσταση ώς τη στιγμή που θα μπορούμε να καταγράψουμε το απτό αποτέλεσμα της παραγωγικής ανασυγκρότησης. Και το σπουδαιότερο: Η σύζευξη για την οποία συζητήσαμε επιτρέπει στο σύνολο του κόσμου της εργασίας να πάρει μέρος στην κοινωνική αναπαραγωγή προσδιορίζοντας και αναπροσδιορίζοντας τις κοινωνικές ανάγκες που δεν πρέπει ποτέ να θεωρηθούν δοσμένες.
* Ο Τάσος Χοβαρδάς είναι επισκέπτης λέκτορας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
hovardas@uth.gr
http://www.avgi.gr/
Το προγραμματικό πλαίσιο του ΣΥΡΙΖΑ αρθρώνεται σε τρεις κλίμακες χρόνου. Οι άμεσες ενέργειες είναι η ακύρωση των Μνημονίων και των εφαρμοστικών τους νόμων και η αναδιαπραγμάτευση των δανειακών συμβάσεων με διαγραφή του μεγαλύτερου μέρους του χρέους και αποπληρωμή του υπόλοιπου μέρους με ρήτρα ανάπτυξης. Μεσοπρόθεσμα, η ανάκτηση του κοινωνικού ελέγχου στα δημόσια αγαθά, ο κοινωνικός έλεγχος του χρηματοπιστωτικού συστήματος και η αναδιανομή του πλούτου μέσα από τη φορολογία θα τροφοδοτήσουν την παραγωγική και οικολογική ανασυγκρότηση με γνώμονα την κάλυψη των κοινωνικών αναγκών. Το μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα της παραγωγικής ανασυγκρότησης αναμένεται να οδηγήσει στη διατροφική επάρκεια, την αποκατάσταση του κοινωνικού κράτους, την αύξηση των θέσεων εργασίας.
Στη διάρθρωση αυτή των προγραμματικών στόχων του ΣΥΡΙΖΑ υπάρχει ένα κενό που οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε άμεσα. Φαίνεται να παραπέμπουμε τη μισή, περίπου, κοινωνία (άνεργοι σε καθεστώς μόνιμης και σταθερής ανεργίας, επισφαλώς εργαζόμενοι, υποαπασχολούμενοι) σε χρονικό ορίζοντα μακροπρόθεσμο, δηλαδή, στο προσδοκώμενο αποτέλεσμα της παραγωγικής ανασυγκρότησης που ενδέχεται να έρθει μετά από αρκετά χρόνια. Ωστόσο, οι κοινωνικές ανάγκες πιέζουν σε χρόνο ενεστώτα. Ακόμη, ως βασική προϋπόθεση για την υλοποίηση του προγράμματος του ΣΥΡΙΖΑ έχουμε θέσει τη συμμετοχή του κόσμου της εργασίας. Δεν διευκολύνεται, όμως, μια τέτοια συμμετοχή όταν η μισή κοινωνία ξυπνάει το πρωί και αναρωτιέται "τι θα κάνω σήμερα".
Το ερώτημα που προκύπτει μετά από όλα αυτά είναι τι μπορούμε να πούμε σε 1.500.000 ανέργους; Η επίθεση στην εργασία, η πλήρης αποδιάρθρωση των εργασιακών σχέσεων, η ταξική εκμετάλλευση στην κρίση έχει φτάσει στο σημείο να καταδικάζει τον μισό ενεργό πληθυσμό στον κοινωνικό αποκλεισμό και τον άλλο μισό να εκβιάζεται από την ανεργία προς μορφές εργασίας που αδυνατούν να εξασφαλίσουν την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Πρέπει να δούμε την ανεργία ως την πιο σημαντική ανισότητα, ως μια κοινωνική συνθήκη που η μνημονιακή πραγματικότητα την έχει καταστήσει αναπόδραστη. Από την ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε τα ζητήματα αυτά εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό η διεύρυνση της ιδεολογικής επιρροής του ΣΥΡΙΖΑ και η ηγεμονία του στον κόσμο της εργασίας.
Στις προγραμματικές μας θέσεις έχουμε δυο προβλέψεις που μπορούμε να αξιοποιήσουμε προς την κατεύθυνση αυτή. Η πρώτη είναι το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα που θα εξασφαλιστεί μέσα από τη φορολογία και την αναδιανομή του εισοδήματος και το οποίο τίθεται ως προμετωπίδα για την κοινωνική προστασία και την αποσόβηση της ανθρωπιστικής καταστροφής. Μένοντας όμως στο εισόδημα, ικανοποιείται μόνο ένα σκέλος των προϋποθέσεων που έχουμε αναφέρει, δηλαδή η επιβίωση των ανέργων. Παραμένει αναπάντητο το ζήτημα της συμμετοχής, της κοινωνικής ένταξης. Υπάρχει άραγε τρόπος να ξεπεράσουμε αυτή την αδράνεια; Πώς μπορούν οι άνεργοι να πάρουν μέρος σε μια συνολική κίνηση της κοινωνίας, στην περίπτωση μιας κυβέρνησης της Αριστεράς;
Μια δεύτερη πρόβλεψη στις προγραμματικές θέσεις του ΣΥΡΙΖΑ αφορά τις μορφές κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, συνεταιριστικά και αυτοδιαχειριζόμενα σχήματα που αναγνωρίζουμε ως ένα από τα οχήματα για την παραγωγική ανασυγκρότηση. Πολλά από αυτά τα σχήματα ήδη έχουν εδραιώσει την παρουσία τους στις τοπικές κοινωνίες και αποδεικνύουν και την κοινωνική τους συνεισφορά και το οικονομικό τους αποτέλεσμα. Εδώ πρέπει να επιδιωχθεί μια διασύνδεση της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας με τα συμπλέγματα της παραγωγικής ανασυγκρότησης μέσα από μια διαδικασία που θα εξασφαλίζει και την εξυπηρέτηση των κοινωνικών αναγκών και τον κοινωνικό έλεγχο της παραγωγής. Πρόσθετη στήριξη των μορφών κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας μπορεί να αναζητηθεί μέσα από την Τοπική Αυτοδιοίκηση και τον συμμετοχικό προϋπολογισμό.
Ο συνδυασμός των δύο αυτών προβλέψεων, του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος και των μορφών κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, θα μπορούσε να δώσει μια νέα δυναμική στο εγχείρημα της Αριστεράς. Οι άνεργοι που θα λαμβάνουν το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα θα μπορούν να επιλέγουν το σχήμα κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, στο οποίο θα πάρουν μέρος και την πορεία του οποίου θα έχουν τη δυνατότητα να καθορίσουν μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες. Ο συνδυασμός των δύο προβλέψεων αποτρέπει την αναπαραγωγή του κοινωνικού αποκλεισμού των ανέργων μέσα από επιδόματα ανεργίας και ανάλογα βοηθήματα που απλώς διαχειρίζονται το ποσοστό της ανεργίας, διευρύνει τις δυνατότητες των ανέργων να συμμετάσχουν σε μια συνολική κίνηση της κοινωνίας, τελικά μπορεί να φτάσει να καταργήσει την ίδια την έννοια της ανεργίας.
Ένα καίριο ερώτημα που προκύπτει εδώ αφορά την εργασία ως προϋπόθεση για τη λήψη του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. Σε πολλά παραδείγματα το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα συνοδεύονταν από την υποχρέωση εργασίας, και μάλιστα, εργασίας που υπαγορεύεται από το κράτος.1 Όταν δεν συμβαίνει αυτό, πολλοί δικαιούχοι παραμένουν εκτός αγοράς εργασίας για σημαντικό χρονικό διάστημα.2 Στο σημείο αυτό, μια κρίσιμη επιφύλαξη που μπορεί να διατυπωθεί για τη σύζευξη του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος και των μορφών κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας: το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα οδηγεί αναγκαστικά σε μιας μορφής υποχρεωτική εργασία που αντιπαρατίθεται με την αυτονομία του/της δικαιούχου.
Η δική μας πρόταση προϋποθέτει την ελευθερία επιλογής της μορφής κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας στην οποία θα ενταχθεί ο/η δικαιούχος του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. Όταν συμβαίνει αυτό, και όταν ο/η δικαιούχος αποκτά και τη δυνατότητα καθορισμού της εργασίας μέσα από τον κοινωνικό έλεγχο της παραγωγικής διαδικασίας, τότε ένας περιορισμός (υποχρεωτική εργασία) μετατρέπεται σε δικαίωμα, για την ακρίβεια σε μια σειρά από δικαιώματα (δικαίωμα επιλογής εργασίας, δικαίωμα κοινωνικού ελέγχου της παραγωγικής διαδικασίας). Πρέπει, επίσης, να σημειωθεί ότι οι μορφές κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και συνολικότερα η παραγωγική ανασυγκρότηση στο πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ αναφέρονται στις κοινωνικές ανάγκες. Στο σημείο αυτό η πρότασή μας διαφοροποιείται από μια ηθική της εργασίας στρεβλωμένη προς έναν τυφλό παραγωγισμό.
Ακόμη, η ανάγκη λήψης του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος ενδεχομένως να εκλείψει σε βάθος χρόνου, αν η μορφή κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας διευρυνθεί και καλύψει οικονομικά και τον/την δικαιούχο. Εδώ συναντάμε μια κρίσιμη παραδοχή της δικής μας εκδοχής αλληλεγγύης, όπου δίνουμε τη δυνατότητα στον άνθρωπο που βρίσκεται σε ανάγκη να πάρει τη ζωή του στα χέρια του. Η σύζευξη του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος και των μορφών κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας επερωτά τον φιλελεύθερο αποφατικό προσδιορισμό της ελευθερίας ως απουσίας περιορισμών και μας οδηγεί σε έναν καταφατικό προσδιορισμό της ελευθερίας, όπου ο κοινωνικός άνθρωπος συλλαμβάνεται ως το σύνολο των ιστορικά προσδιορισμένων κοινωνικών σχέσεων,3 και σύμφωνα με τον οποίο μπορούμε να βιώσουμε την ελευθερία ως σχέσεις μεταξύ αλληλέγγυων και συνεταιρισμένων παραγωγών.
Για την Αριστερά, η αλληλεγγύη αποτελεί πάντοτε προσδιοριστικό στοιχείο μιας κοινωνίας που θα λειτουργεί με βάση την αρχή "από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του". Μπορούμε να δούμε τη σύζευξη του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος και των μορφών κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας ως την κοινωνική τεχνολογία4 εκείνη που θα εξυπηρετήσει τη μετάβαση της κοινωνίας από τη σημερινή κατάσταση ώς τη στιγμή που θα μπορούμε να καταγράψουμε το απτό αποτέλεσμα της παραγωγικής ανασυγκρότησης. Και το σπουδαιότερο: Η σύζευξη για την οποία συζητήσαμε επιτρέπει στο σύνολο του κόσμου της εργασίας να πάρει μέρος στην κοινωνική αναπαραγωγή προσδιορίζοντας και αναπροσδιορίζοντας τις κοινωνικές ανάγκες που δεν πρέπει ποτέ να θεωρηθούν δοσμένες.
* Ο Τάσος Χοβαρδάς είναι επισκέπτης λέκτορας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
hovardas@uth.gr
http://www.avgi.gr/