Η επικίνδυνη επιρροή των fake news

Αφού έγραψε για υποθέσεις πολιτικής διαφθοράς, τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας και για φαρμακευτικά πειράματα σε παιδιά αναπτυσσόμενων κρατών, ο βετεράνος ερευνητής δημοσιογράφος Τζο Στίβενς αφοσιώθηκε σε νέα αποστολή: Πώς να θωρακίσει φοιτητές κατά των ψευδών ειδήσεων. Η συγκυρία είναι η πλέον κατάλληλη. Η ταχύτατη διασπορά της παραπληροφόρησης μέσω των κοινωνικών δικτύων, η επίδραση που είχαν προεκλογικά σε μερίδα της αμερικανικής κοινής γνώμης διαδικτυακές φήμες που εμπνεύστηκαν Σκοπιανοί έφηβοι, αλλά και οι διαρκείς επιθέσεις του Ντόναλντ Τραμπ κατά του Τύπου καθιστούν το ζήτημα πιο επίκαιρο από κάθε άλλη φορά.

«Υπήρχε κάποτε η ιδέα ότι το Ιντερνετ θα “εκδημοκρατίσει” τις ειδήσεις και την ενημέρωση. Πλέον, όμως, βλέπουμε ότι σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να οδηγηθούμε στο απόλυτο χάος και σε σύγχυση. Δεν ξέρεις πλέον τι να πιστέψεις και χρειάζεσαι καθοδήγηση», λέει στην «Κ» ο κ. Στίβενς και παρατηρεί ότι «ακόμη και ορισμένοι πολύ έξυπνοι άνθρωποι πείθονται από παράλογες ειδήσεις στις μέρες μας».

Από το 1999 οι δημοσιογραφικές έρευνες του κ. Στίβενς δημοσιεύονται στην εφημερίδα Washington Post. Υπήρξε τρεις φορές φιναλίστ του βραβείου Πούλιτζερ και τα τελευταία τρία χρόνια διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Princeton. Το μάθημά του με τίτλο «Τα ΜΜΕ στην Αμερική: Τι να διαβάζουμε και να πιστεύουμε στην ψηφιακή εποχή», έχει μεταξύ άλλων στόχο να ενισχύσει την κριτική σκέψη των νεαρών αναγνωστών.

Την περασμένη Δευτέρα, ο κ. Στίβενς μίλησε για τα fake news και τους τρόπους αντιμετώπισής τους στο Αθηναϊκό Κέντρο Ερευνών και Μελέτης του Ελληνικού Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Princeton. Εκεί τον συνάντησε και η «Κ». «Για τους περισσότερους φοιτητές μου η κριτική ανάγνωση ειδήσεων ήταν κάτι τελείως καινούργιο. Η νέα γενιά πληροφορείται απ’ ό,τι εμφανίζεται στην οθόνη των κινητών τους τηλεφώνων. Διαβάζουν ό,τι βρεθεί στον δρόμο τους. Οταν τους ρωτούσα τι θέματα είχαν διαβάσει πρόσφατα και σε ποιο μέσο, απαντούσαν ότι είχαν ενημερωθεί από το Google news. Δεν είχαν παρατηρήσει την αρχική πηγή, την προέλευση της είδησης», λέει.

Ημερολόγιο ειδήσεων

Η πρώτη κίνησή του ήταν να ζητήσει από τους φοιτητές του να κρατήσουν ένα ημερολόγιο των ειδήσεων που διαβάζουν. «Ηθελα να τους προτρέψω να σκεφτούν πώς τους επηρεάζουν όσα διαβάζουν και να τους γίνει καθημερινή συνήθεια να ελέγχουν το πρωί τι γράφεται στις πραγματικές ειδήσεις», λέει. Επειτα τους εξήγησε ποιοι είναι οι βασικοί πυλώνες που καθιστούν ένα θέμα αξιόπιστο. Οπως λέει, τα ολοκληρωμένα ρεπορτάζ περιλαμβάνουν συχνά άμεση παρατήρηση (ο δημοσιογράφος βρίσκεται στο πεδίο της δράσης), έγγραφα (βασικός κορμός ενός ερευνητικού ρεπορτάζ) και συνεντεύξεις (ιδανικά με επώνυμες πηγές). Σε εξόφθαλμα ψευδείς ειδήσεις, όμως, δεν συναντώνται αυτά τα στοιχεία.

«Εχει επικρατήσει πλέον η άποψη ότι σήμερα παράγονται περισσότερες ψευδείς ειδήσεις. Δεν ξέρω πόσο ακριβές είναι αυτό. Ανέκαθεν υπήρχε παραπληροφόρηση. Ισως να έχει αλλάξει κάτι λόγω του Ιντερνετ», λέει. «Το πρόβλημα είναι ότι οι αναγνώστες προαποφασίζουν τι είναι αληθές και τι ψευδές και έπειτα αναζητούν πληροφορίες που θα ενισχύσουν την προκαθορισμένη θέση τους. Αυτό γίνεται χειρότερο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο,τι εμφανίζεται στη ροή ειδήσεων στα social media του κινητού μας μπορεί να είναι τελείως διαφορετικό από οτιδήποτε βλέπει ο διπλανός μας στο δικό του τηλέφωνο».

Τα ΜΜΕ στις ΗΠΑ του Τραμπ

Για τον βετεράνο δημοσιογράφο, ως fake news ορίζονται οι ειδήσεις που είναι παντελώς ψευδείς και έχουν κατασκευαστεί με σκοπό το κέρδος. Σε άλλες περιπτώσεις, όταν ορισμένα μόνο κομμάτια μιας είδησης δεν ευσταθούν, προτιμάται διεθνώς ο όρος «false news», δηλαδή «λανθασμένες ειδήσεις». Στην εποχή, όμως, που ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ επιμένει να επιτίθεται κατά όσων δημοσιογράφων δεν συμφωνούν μαζί του και αποκαλεί το CNN «δίκτυο κατασκευασμένων ειδήσεων» ακόμη και αυτοί οι όροι χάνουν το νόημά τους. Ο κ. Στίβενς παρατηρεί ότι στις ΗΠΑ του Τραμπ υπάρχει μεν πιο έντονη έκφραση μίσους προς τους δημοσιογράφους από μερίδα της αμερικανικής κοινωνίας, παράλληλα όμως επισημαίνει ότι παραδοσιακά μέσα όπως οι New York Times και η Washington Post καταγράφουν ρεκόρ συνδρομών ή διαδικτυακής αναγνωσιμότητας.

Το τελευταίο διάστημα όλο και περισσότεροι επιστήμονες από τους τομείς της Πληροφορικής και της Τεχνητής Νοημοσύνης προσπαθούν να αναπτύξουν εφαρμογές κατά της παραπληροφόρησης. Ο κ. Στίβενς λέει ότι είναι καλοδεχούμενη οποιαδήποτε καινοτομία βοηθήσει στο φιλτράρισμα των ειδήσεων. Παρατηρεί, όμως, ότι ακόμη και μια εφαρμογή από μόνη της δεν θα είναι αρκετή. «Μου θυμίζει λίγο το “1984” του Οργουελ, ότι οι υπολογιστές θα μας λένε τι είναι πραγματικό και τι όχι», λέει.

Στο παρελθόν, βλέποντας παράλογες ειδήσεις να αναπαράγονται ως αληθείς από φίλους του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θεωρούσε το ζήτημα απλώς φαιδρό. Με τον καιρό, όμως, διαπίστωσε τις συνέπειες. «Θεωρώ ότι οι ψευδείς ειδήσεις είναι επικίνδυνες», λέει στην «Κ». «Κάποιοι άνθρωποι ενημερώνονται αποκλειστικά από ιστοσελίδες που είναι άγνωστες στο ευρύ κοινό και χάνουν την επαφή τους με τον πραγματικό κόσμο. Μπορεί οι ψευδείς ειδήσεις να καθορίσουν τις αποφάσεις τους, ακόμη και τον υποψήφιο που θα επιλέξουν στις εκλογές».

Μάθημα δημοσιογραφίας στην Ελλάδα

Τις τελευταίες εβδομάδες ο Τζο Στίβενς βρίσκεται στην Ελλάδα με μια ολιγομελή ομάδα φοιτητών του, στο πλαίσιο μαθήματος δημοσιογαφίας. Η αποστολή εντάσσεται στις δραστηριότητες του Seeger Center for Hellenic Studies και χρηματοδοτείται από το Princeton και συγκεκριμένα από το Paul Sarbanes Fund for Hellenism and Public Service που εγκαινιάστηκε πρόσφατα προς τιμήν του Πολ Σαρμπάνη, αποφοίτου του ιδίου πανεπιστημίου και πρώην γερουσιαστή με το Δημοκρατικό Κόμμα στις ΗΠΑ. Το fund δημιουργήθηκε με τη συνδρομή ελληνικών ιδρυμάτων, φίλων και αποφοίτων του Princeton.

Είναι η δεύτερη χρονιά που φοιτητές του αμερικανικού πανεπιστημίου επισκέπτονται την Ελλάδα για το ίδιο μάθημα. «Εχουν λίγες εβδομάδες διαθέσιμες σε μια νέα χώρα, δεν μιλούν τη γλώσσα και βλέπουν πόσο δύσκολο είναι και πόσος κόπος χρειάζεται γι' αυτή τη δουλειά», λέει ο κ. Στίβενς. Με πρώτη τους βάση την Αθήνα, οι φοιτητές επισκέφτηκαν τον προσφυγικό καταυλισμό στον Σκαραμαγκά. Αυτές τις ημέρες βρίσκονται στη Λέσβο. «Εχουμε πολύ καλούς και δραστήριους φοιτητές. Είναι σπουδαίο να ανακαλύπτεις ξανά τη δημοσιογραφία μέσα από τα δικά τους μάτια και να βλέπεις πόσο πολύ ενδιαφέρον δείχνουν ακόμη και για την πιο μικρή λεπτομέρεια», λέει ο καθηγητής τους.

Γιάννης Παπαδόπουλος

kathimerini.gr