Το όνειρο της ελευθερίας που έγινε εφιάλτης

Επί πολλές δεκαετίες, η αυτοαπασχόληση παρουσιαζόταν σαν ο μοναδικός δρόμος στον καπιταλισμό για να ξεφύγουμε από τη σκλαβιά της μισθωτής εργασίας, σαν η απάντηση στην καταπίεση του ατομικού εργοδότη και σαν μια επιλογή που θα μας καθιστούσε ικανούς να αποφασίζουμε εμείς για τη ζωή μας και όχι κάποιος ξένος.

Αυτό το όνειρο, λέει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Πίτερ Φλέμινγκ, έχει μετατραπεί πλέον σε εφιάλτη. Πρόσφατη έρευνα στο Ηνωμένο Βασίλειο έδειξε ότι η αυτοαπασχόληση έχει αυξηθεί εντυπωσιακά, κατά 45% από το 2002. «Ομως», λέει ο ίδιος, «οι πιθανότητες να γίνετε ο επόμενος μεγιστάνας σαν τον Ρίτσαρντ Μπράνσον είναι ελάχιστες, καθώς η ίδια έρευνα κατέγραψε ότι ο μέσος αυτοαπασχολούμενος πληρώνεται σήμερα λιγότερο απ’ ό,τι το 1995».

Αυτή η πραγματικότητα ανταποκρίνεται απολύτως σε μια νεοφιλελεύθερη παράδοση, από τον Μίλτον Φρίντμαν μέχρι τον Γκάρι Μπέκερ, οι οποίοι υποστήριζαν ότι ο καθένας μας πρέπει να συμπεριφέρεται σαν μια «μικρο-επιχείρηση», ανταγωνιζόμενος ατομικά στην ελεύθερη αγορά. Στην ουσία δηλαδή ο εργαζόμενος είναι απλά ένας μεταμφιεσμένος καπιταλιστής.

Στο σημείο αυτό στέκεται ιδιαίτερα στο τελευταίο του βιβλίο «Προβλήματα στον παράδεισο» ο Σλαβόι Ζίζεκ, γράφοντας:

Για τους περισσότερους ανθρώπους το ότι είναι “επιχειρηματίες του εαυτού τους” αναφέρεται στην ικανότητά τους να αντιμετωπίζουν τους κινδύνους που έχουν μετατεθεί στο κάθε άτομο, το οποίο όμως δεν διαθέτει τους αναγκαίους πόρους ή την αναγκαία δύναμη για να τους αντιμετωπίσει αποτελεσματικά

Επιχειρηματίας του εαυτού σου βέβαια σημαίνει σήμερα «να διαχειρίζεσαι την απασχολησιμότητά σου, τα χρέη σου, τη μείωση του μισθού και του εισοδήματός σου και τον περιορισμό των κοινωνικών υπηρεσιών με βάση τους επιχειρηματικούς και ανταγωνιστικούς κανόνες» (στο ίδιο). Και, φυσικά, αυτό συνεπάγεται να επωμίζεσαι την ατομική ενοχή σου για οποιεσδήποτε αποτυχίες, ενώ το σύστημα να σφυρίζει αδιάφορα.

Στην Ελλάδα των μνημονίων, για παράδειγμα, όπως δείχνουν τα στοιχεία της «Εργάνης», φέτος τον Σεπτέμβριο, πρώτη φορά οι προσλήψεις σε θέσεις μειωμένου ωραρίου είναι πολύ περισσότερες από τις θέσεις πλήρους απασχόλησης.

Σ’ αυτό πρέπει να προστεθούν και οι θέσεις της εκ περιτροπής απασχόλησης, ενώ και τα δύο στοιχεία κατατείνουν στο ότι απολύεται το παλιό και έμπειρο προσωπικό και προσλαμβάνονται νεότεροι, πιο κακοπληρωμένοι και με ελαστικά ωράρια, όπως για παράδειγμα τα «συμβόλαια μηδενικών ωρών»!

Σ’ αυτή την κατάσταση όσα μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν δικαιώματα (σε Παιδεία, Υγεία, κατοικία κ.λπ.) μετατρέπονται σήμερα σε «ελεύθερες αποφάσεις για επένδυση», οι οποίες εξομοιώνονται με αντίστοιχες αποφάσεις των τραπεζιτών ή των επενδυτών-κερδοσκόπων να επενδύσουν στη μια ή στην άλλη επιχείρηση.

Παράλληλα, αυτές οι πρακτικές στοχεύουν στον σκληρό πυρήνα της εκμετάλλευσης, αφού επιδιώκουν τη μείωση του εργατικού κόστους και τη μεγιστοποίηση των κερδών των επιχειρήσεων.

Οι μύθοι της αυτοαπασχόλησης και του «εαυτού επιχειρηματία» συγκλίνουν στον μύθο της «επιχειρηματικής κοινωνίας» (entrepreneurial society), η οποία ουσιαστικά πριμοδοτεί αυτό που ο Μαρξ είχε περιγράψει ως τον «ατομικό αγώνα για την ύπαρξη», δηλαδή την απόλυτη ζούγκλα.

Η απάντηση που φαίνεται να επανεφευρίσκουν οι εργαζόμενοι είναι ο συνδικαλισμός και η διεκδίκηση.

Οι εξαντλημένοι κούριερ της Hermes, της Uber και της Deliveroo, αλλά και οι πιλότοι αεροπορικών εταιρειών που προσλαμβάνονται ως «αυτοαπασχολούμενοι συμβαλλόμενοι», συνεργάζονται, συνδικαλίζονται και δίνουν σκληρούς αγώνες ενάντια στον εφιάλτη της «επιχειρηματικής κοινωνίας».

Τάσος Τσακίρογλου