Ο κυνισμός της εξουσίας και η ηθική της Αριστεράς

«Στο παρελθόν μάς έλεγαν ότι αν πάρουμε νέα μέτρα, το πρώτο, δεύτερο, τρίτο μνημόνιο κ.λπ., η Ελλάδα θα σωθεί. Τώρα μας λένε ότι βγαίνουμε από τα μνημόνια, ότι τα βάσανα τελειώνουν. Πριν αλέκτορα φωνήσαι όμως οι θριαμβολογίες έγιναν αναγγελίες κηδείας, κολλημένες στην πόρτα του χρηματιστηρίου».

Του Κώστα Δουζίνα*

Μία διαφήμιση της Φολκσβάγκεν έχει μια κοπέλα να μαλώνει τον πατέρα της επειδή σπαταλάει πολύ νερό όταν ξυρίζεται και ηλεκτρικό όταν αφήνει τα φώτα ανοιχτά όλη τη νύχτα. Στη συνέχεια, αφού έχει καταθέσει τα οικολογικά της διαπιστευτήρια, τον συγχαίρει για την αγορά του διαφημιζόμενου αυτοκινήτου. Το μήνυμα είναι ότι αν οι άνθρωποι κάνουν οικονομία στο νερό και την ενέργεια, τότε δικαιούνται να αγοράσουν αυτό που πραγματικά καταστρέφει τον πλανήτη και την Αθήνα, το ιδιωτικό αυτοκίνητο. Ανάλογη είναι η πρακτική των «Στάρμπακς» που διαφημίζουν ότι μερικές δεκάρες από την τιμή του καπουτσίνο πηγαίνουν σε φιλανθρωπικό σκοπό. Ετσι και τον καφέ σου πίνεις και τη συνείδηση έχεις ήσυχη.

Η πρόσφατη αναγγελία της εξόδου της χώρας από το Μνημόνιο αποτελεί ένα άλλο παράδειγμα της ίδιας συμπεριφοράς. Στο παρελθόν μάς έλεγαν ότι αν πάρουμε νέα μέτρα, το πρώτο, δεύτερο, τρίτο μνημόνιο κ.λπ., η Ελλάδα θα σωθεί. Τώρα μας λένε ότι βγαίνουμε από τα μνημόνια, ότι τα βάσανα τελειώνουν. Πριν αλέκτορα φωνήσαι όμως οι θριαμβολογίες έγιναν αναγγελίες κηδείας, κολλημένες στην πόρτα του χρηματιστηρίου. Ακόμη κι αν η υπόσχεση εξόδου ήταν αληθινή, και όχι όπως φάνηκε κάτι σαν την έξοδο του Μεσολογγίου, η μείωση των μισθών και συντάξεων, η ανεργία και η φτώχεια θα παραμείνουν. Τα μνημόνια αποτελούν διαρκές και όχι στιγμιαίο έγκλημα.

Τα παραδείγματα αυτά και πολλά άλλα αποτελούν εκφράσεις του κυνισμού της κυρίαρχης ηθικής. Ο κυνισμός χρησιμοποιεί την ηθική υποκριτικά για να την υποσκάψει, αφού την αποδέχεται επιφανειακά και ταυτόχρονα την παραβιάζει. «Ξέρουμε ότι αυτά που σας λέμε είναι ψέματα κι αυτά που κάνουμε λάθος και άδικα, εντούτοις τα λέμε, τα κάνουμε και βρίσκουμε και κάποια δικαιολογία». Η αναγνώριση της σημασίας της ηθικής αιτιολόγησης κάνει τον κυνισμό μια ιδεολογία που προσπαθεί να προβλέψει και να απαντήσει εκ των προτέρων στις πιθανές κριτικές στην υποκρισία. Η υποκρισία βέβαια αποτελεί τον φόρο που το ψέμα και το άδικο πληρώνουν στην αλήθεια και την αρετή.

Ο ελληνικός ηθικός ορίζοντας είχε διαφθαρεί από τον κυνισμό της εξουσίας πριν από τα μνημόνια. Κυρίαρχο στοιχείο του εκσυγχρονιστικού αξιακού ορίζοντα αποτελούσε αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε «εντολή απόλαυσης»: «κοίτα μόνο τον εαυτό σου», «look after number One», «κυνήγα την εύκολη και γρήγορη ικανοποίηση». Οι κυνικές συμπεριφορές είχαν μεταδοθεί στους πολίτες και αντικαθιστούσαν την ηθική του ήθους και της κοινότητας με τον ευδαιμονισμό και τον ωφελιμισμό. Η Καντιανή ηθική μεταβαλλόταν σε ηθικισμό, η ηθική της φιλίας και της παρέας σε πελατειακό νεποτισμό, η οικογενειακή αγάπη σε στυγνό υπολογισμό. Αλλά ακόμη και ο πιο σκληρός ωφελιμισμός χρειάζεται ηθικό επικάλυμμα. Και εδώ εισέρχεται ο κυνισμός. «Υπακούστε στον νόμο, πληρώστε τους φόρους, γίνετε υπάκουοι υπήκοοι και θα σωθούμε» μας έλεγαν. Αλλά την ίδια στιγμή, ατιμωρησία για την πολιτική και οικονομική ελίτ. Το «πράξε ως εάν ίσχυε ένας κανόνας» είναι η ηθική των ανήθικων, τού «ξέρεις ποιος είμαι εγώ, ρε;».

Ο κυνισμός των μνημονίων

Ο μνημονιακός κυνισμός αντλεί την ηθική του αρχή από την καπιταλιστική «πραγματικότητα» σε κρίση. Αναγνωρίζει ότι ορισμένες πλευρές του νεοφιλελευθερισμού λειτουργούν ενάντια στο κοινό καλό. Ετσι είχαμε τις μνημονιακές κυβερνήσεις να επιτίθενται στις χρηματαγορές και τις εταιρείες αξιολόγησης παρότι τις παρακαλούσαν ταυτόχρονα να δείξουν εύνοια προς τις πολιτικές τους. Ο χειρότερος κυνισμός εμφανίζεται όμως στις δηλώσεις των πολιτικών, των σχολιαστών και των «ειδικών», που γνωρίζουν (ή που θα έπρεπε να γνωρίζουν) ότι το χάσμα ανάμεσα στις υποσχέσεις για σωτηρία της πατρίδας και την πραγματικότητα είναι αγεφύρωτο. Συνεχίζουν απτόητοι, ωστόσο, αξιοποιώντας τη νεωτερική αρχή που λέει ότι ένα ψέμα που επαναλαμβάνεται συχνά γίνεται αλήθεια, και τη μετανεωτερική που λέει πως οτιδήποτε επαναλαμβάνεται συχνά καταντάει βαρετό και απωθεί τους ανθρώπους που παύουν να ασχολούνται μαζί του. Η κυνική αρχή είναι καθολικεύσιμη: αν ολόκληρη η κοινωνία, αν τα θύματα των μέτρων τα αποδεχτούν ως οικονομικά απαραίτητα ή ηθικά δικαιολογημένα, τότε η ηθική εναντίωση γίνεται ανήθικη και η πολιτική αντίσταση περιττή. Αυτό που καταγγέλλεται τακτικά από την κυβέρνηση ως «ανομία» είναι ακριβώς η διάλυση του κοινωνικού ήθους και η ηθική εξαθλίωση που επιφέρει ο γενικευμένος κυνισμός.

Την ίδια κυνική συμπεριφορά συναντάμε και σε σχέση με τη διαφθορά και τη διαπλοκή. Οι επανειλημμένες εξαγγελίες νέων μέτρων κατά της φοροδιαφυγής, η περιστασιακή δημοσιοποίηση κάποιων ονομάτων φοροφυγάδων, δίνουν την εντύπωση μιας ενορχηστρωμένης επίθεσης.

Αλλά καθώς στις βασικές μορφές διαφθοράς, τη δωροδοκία και τη διαπλοκή, εμπλέκεται το κράτος, ο πρωταρχικός στόχος θα έπρεπε να είναι οι πολιτικοί που κυβερνούν εδώ και σαράντα χρόνια.

Πρόκειται λοιπόν για έναν καπιταλιστικό κυνισμό, για την πιο εξόφθαλμη και ψευδεπίγραφη σύζευξη οικονομίας και ηθικής. Κι αν με ρωτήσετε τι σχέση έχουν τα δύο, η απάντηση είναι ότι ο καπιταλισμός πάντοτε προσπαθούσε να φορέσει ηθικά ρούχα, μια και η πρακτική του οδηγεί αδήριτα σε αύξηση των πιο αισχρών ανισοτήτων. Aπό το «αόρατο χέρι» του Adam Smith στον προτεσταντικό καπιταλισμό του Max Weber που μετατρέπει τον άκρατο εγωισμό σε υπηρεσία στο κοινό καλό, στο trickle down των Blair και Clinton (ο συνεχής πλουτισμός των πλουσίων δικαιολογείται από τις «σταγόνες» που πέφτουν στους αποκάτω) και την εθνική σωτηρία Σαμαρά και Βενιζέλου, η ηθικολογία ήταν πάντα σύντροφος της εκμετάλλευσης.

Αριστερά σημαίνει ηθική

Υποστηρίξαμε σε προηγούμενο άρθρο ότι το κοινωνικό ήθος και η ηθική των Ελλήνων έχουν υποστεί μεγαλύτερη επίθεση απ’ ό,τι το βιοτικό τους επίπεδο. Η ηθική καταστροφή είναι πιο μόνιμη από την οικονομική. Τα «μεσοπρόθεσμα» μέτρα μπορεί να αντιστραφούν στο μέλλον, τα μνημόνια να «σκιστούν» από μια κυβέρνηση της Αριστεράς. Αλλά η ηθική εξαθλίωση είναι μακροπρόθεσμη και δύσκολα αναστρέφεται. Εχουμε λοιπόν μεγάλη ευθύνη να ξανακτίσουμε τον ηθικό δεσμό και να προτείνουμε κοινωνικές πολιτικές σ’ αυτήν την κατεύθυνση.

Για τους αριστερούς, η ισότητα και η κοινωνική δικαιοσύνη αποτελούν τον κανονιστικό ορίζοντα της πολιτικής. Η προσωπική ηθική από την άλλη πλευρά τείνει προς τον αλτρουισμό και την αλληλοβοήθεια, τον σεβασμό της προσωπικότητας και αξιοπρέπειας του άλλου. Εδώ τοποθετούμε τη σημασία των αντιστάσεων, από τις πλατείες μέχρι τις Σκουριές και τις καθαρίστριες. Η ηθική της αντίστασης αποτελεί αδιαπραγμάτευτη δέσμευση σε καθολικές αξίες. Ας αναφέρουμε σύντομα τις αξίες που αντιστρατεύονται τον γενικευμένο κυνισμό που ξεκινά από το κεφάλι και εξαπλώνεται σ’ όλο το κοινωνικό σώμα.

Πρωταρχική ηθική αξία αποτελεί ο καθολικεύσιμος κανόνας που απορρίπτει και αντιστρέφει τον αποκλεισμό μεγάλων κατηγοριών ανθρώπων από το πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι και επιτάσσει τη σύγκρουση με αυτούς που τον επιβάλλουν. Η επίθεση στην ανθρωπιστική κρίση λοιπόν δεν αποτελεί φιλανθρωπικό έργο αλλά το πρώτο βήμα στην κατεύθυνση της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Η ισότητα είναι η δεύτερη απόλυτη αξία. «Ολοι μετράμε ένα και κανένας περισσότερο από ένα» είναι το απλό της σύνθημα. Η ισότητα αποτελεί τον ορίζοντα της αριστερής πολιτικής. Ως ορίζοντας όσο τον πλησιάζουμε τόσο απομακρύνεται και βάζει νέους στόχους και καθήκοντα. Αυτό αποτελεί την καλύτερη εγγύηση ότι μια αριστερή κυβέρνηση δεν θα ενσωματωθεί από τις συστημικές δυνάμεις.

Τρίτον, η πολιτική ηθική επιτάσσει την υπεράσπιση μιας δημοκρατίας που θεμελιώνεται στο κοινό καλό. Αν η υποχρέωση εφαρμογής του ηθικού νόμου οδηγεί σε σύγκρουση, η προστασία των κοινών υλικών και πνευματικών πόρων οδηγεί σε ηγεμονική στρατηγική. Το ζητούμενο είναι ο συνασπισμός και η συνεργασία όσο περισσότερων τάξεων, ομάδων και συμφερόντων που αρχικά μπορεί να ήταν ανταγωνιστικά αλλά σταδιακά διαπιστώνουν ότι οι κυρίαρχες πολιτικές καταστρέφουν την οικονομία και ο κυνισμός της εξουσίας το κοινωνικό ήθος.

Η προσήλωση σε καθολικές ηθικές αξίες οδηγεί σε σύγκρουση και διαχωρισμό μεταξύ κυνισμού και ηθικής. Ετσι αλλάζει ο άνθρωπος από υπήκοο σε υποκείμενο και ενεργό πολίτη. Δεν υπάρχει καλύτερο εργαστήρι για τον έλεγχο και την αξιολόγηση της πολιτικής φιλοσοφίας από την πολιτική πράξη. Με παράδοξο αλλά κατανοητό τρόπο, η ελληνική αντίσταση και οι πλατείες δείχνουν πως τυπικά αντίθετες έννοιες μπορούν να συντεθούν, όταν τα θεμελιώδη αξιώματα είναι τα ίδια. Οταν η πολιτική προωθεί τη δημοκρατία, την ισότητα και τη δικαιοσύνη, δηλαδή την ιδέα του κομμουνισμού, οι επιμέρους διαφορές θα ξεκαθαρίσουν στην πράξη.

* Καθηγητής της Νομικής, αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Ερευνών στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου

Πηγή