Καρναβαλικά

Του Γιώργου Σταματόπουλου

Το καρναβάλι, σημειώνει ο Μπαχτίν, δεν το παρακολουθείς - το ζεις. Ζεις με τους νόμους της καρναβαλικής ελευθερίας, της οικουμενικότητας και της παλλαϊκότητας αυτού, σε κατάσταση αναγέννησης και ανανέωσης του κόσμου. Στο καρναβάλι παίζει η ίδια η ζωή (η δεύτερη ζωή του λαού, η οργανωμένη επί της αρχής του γέλιου), μια γιορταστική ζωή. Η κάθε γιορτή είναι μια πολύ σημαντική πρωτομορφή της ανθρώπινης κουλτούρας. Δεν έχει σχέση με την ανάπαυλα τάχα· θεωρείται χυδαία μια τέτοια βιολογική ερμηνεία της γιορτής. Η γιορτή συνδέεται με τους ανώτερους σκοπούς της ύπαρξης, από τα ιδανικά δηλαδή (ισότητα, ευθυμία και άλλα νηπενθή).

Το καρναβάλι είναι καθαρά λαϊκό, μια δεύτερη γιορτή του λαού «που εισερχόταν προσωρινά στο ουτοπικό βασίλειο της καθολικότητας, της ελευθερίας, της ισότητας και της αφθονίας». Συνεχίζει ο μεγάλος Ρώσος: «Σε αντίθεση με την επίσημη γιορτή, το καρναβάλι γιόρταζε, κατά κάποιον τρόπο, την προσωρινή απελευθέρωση από την κυρίαρχη αλήθεια και το υπάρχον καθεστώς, την προσωρινή κατάργηση όλων των ιεραρχικών σχέσεων, προνομίων, κανόνων και απαγορεύσεων... γιορτή του γίγνεσθαι και της αλλαγής».

Ο άνθρωπος μεταμορφωνόταν χάρη στις νέες, καθαρά ανθρώπινες σχέσεις. Η αποξένωση προσωρινά χανόταν. Ο άνθρωπος επέστρεφε στον εαυτό του και ένιωθε ως άνθρωπος μεταξύ ανθρώπων».

Αναποδογυρίσματα, ανατροπές, αλλαγές, ενθρονίσεις και εκθρονίσεις χαρακτήριζαν το καρναβάλι και επίσης: η αμφιθυμία, η πανδημία, το άφθονο γέλιο (και όχι προς θεού η σάτιρα). Στη διάρκεια της μεγάλης γιορτής αναπτύσσονταν στενές φιλικές σχέσεις, οι κοινωνικές διακρίσεις και αποστάσεις μειώνονταν, χαλάρωναν «η γλωσσική εθιμοτυπία και οι γλωσσικές απαγορεύσεις, εμφανίζονταν άσεμνες λέξεις και εκφράσεις...».

Αρχές του εικοστού αιώνα ήδη το καρναβάλι είχε χάσει τα πιο ουσιαστικά συστατικά του: την παλλαϊκότητα, την εορταστικότητα, το ουτοπικό νόημα, το κοσμοθεωρητικό βάθος. Στις αρχές του εικοστού πρώτου;

Και η μάσκα; Αυτή «συνδέεται με τη χαρά της αλλαγής και της επανενσάρκωσης, με την εύθυμη σχετικότητα, με την εύθυμη άρνηση της ταυτότητας και της ταυτοσημίας, με την άρνηση της χονδροειδούς σύμπτωσης με τον εαυτό· σχετίζεται με τις μεταβάσεις, τις μεταμορφώσεις, τις παραβιάσεις των φυσικών ορίων, με την κοροϊδία, με το παρατσούκλι (αντί για το όνομα)· στη μάσκα ενσαρκώνεται η παιγνιώδης αρχή της ζωής, που βασίζεται σε μια εντελώς ιδιαίτερη αλληλεπίδραση πραγματικότητας και εικόνας, η οποία χαρακτηρίζει τις αρχαιότερες τελετουργικο-παραστατικές μορφές».

Ο φόβος απουσιάζει από την καρναβαλική γιορτή και αυτό είναι από τα μεγάλα επιτεύγματα της συνύπαρξης: η έκθεση των σωμάτων στη χαρά και το ξέσπασμα του γέλιου, μια επανάσταση στις ανθρώπινες σχέσεις. Λέει και τούτο ο Μπαχτίν: «Φαινόμενα όπως η παρωδία, η καρικατούρα, η γκριμάτσα, οι πόζες, οι μορφασμοί κ.λπ. είναι, στην ουσία, παράγωγα της μάσκας».

Και αυτό, πώς να (απο)δεχόμαστε (;) τάχα: «Ολες οι πράξεις του δράματος της παγκόσμιας ιστορίας έλαβαν χώρα μπροστά σε έναν γελώντα λαϊκό χορό... κάθε πράξη της παγκόσμιας ιστορίας συνοδεύτηκε από το χορικό γέλιο».

Το ανθρώπινο σώμα, η ελευθερία, η κατάργηση των ιεραρχικών εξουσιών, η ισότητα, ο χορός, το γέλιο - το ξεχείλισμα ζωής. Κάποτε. 

efsyn.gr