Πανδημία: η οργή των Θεών

 

γράφει ο Φοίβος Γκικόπουλος*

 

    Στο παρελθόν, οι άνθρωποι βίωναν την ασθένεια σαν μια τιμωρία που επέβαλαν οι θεότητες. Η τιμωρία μπορούσε να αφορά ένα μεμονωμένο άτομο, ένοχο για κάποια φοβερή πράξη προς κάποια άλλα άτομα ή, πιο συχνά, επειδή παραβίασε απαραβίαστα ταμπού. Και όχι μόνον οι ασθένειες και οι επιδημίες (η λέπρα, η πανούκλα), αλλά και οι φυσικές παραμορφώσεις (η καμπούρα, ο ραχιτισμός, κ.ά.) συνδέονται και αποδίδονται σε ηθικές «παραμορφώσεις» του ατόμου. Για τον λόγο αυτό, σχεδόν σε όλες τις πρωτόγονες ή αρχαίες κοινωνίες οι καμπούρηδες και οι παραμορφωμένοι αντιπροσώπευαν ένα στοιχείο φόβητρου και διατάραξης της τάξης, ίσως επειδή ήταν κατατρεγμένοι από τις ίδιες τις θεότητες και δεν μπορούσαν να είναι μέλη της κοινότητας όπως όλοι οι άλλοι.

 

   Άλλες φορές η τιμωρία ήταν συλλογική και μαζική. Σ’ αυτή την περίπτωση, μια ολόκληρη πόλη ή ένας ολόκληρος πληθυσμός γινόταν αποδέκτης της οργής των θεών. Ανάμεσα στα πιο γνωστά, προς αυτή την κατεύθυνση, παραδείγματα έχουμε πολλές θείες τιμωρίες στην αρχαία Ελλάδα, στη μυθολογία και στην Παλαιά Διαθήκη, όπου ολόκληρες πόλεις καταστρέφονται από τους θεούς γιατί είναι ένοχες ανυπακοής ή ηθικής προσβολής (η Θήβα, στον Οιδίποδα Τύραννο, τα Σόδομα και τα Γόμορρα) ή πληθυσμοί που εξαφανίζονται είτε από φυσικές καταστροφές είτε από ασθένειες. Και στον Όμηρο, στην Ιλιάδα, στην Αινειάδα του Βιργίλιου και στη Θεία Κωμωδία, και συγκεκριμένα στην Κόλαση, του Δάντη.

 

     Στη σύγχρονη εποχή, το θέμα της ασθένειας γίνεται ακόμη πιο σημαντικό. Κατά τον 19ο αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου, είναι κυρίως η φυματίωση και η σύφιλη που προσλαμβάνει μεταφορικές έννοιες στη λογοτεχνία. Κι αυτό γιατί είναι ασθένειες των οποίων τα αίτια και οι θεραπείες ανακαλύφθηκαν πολύ αργά: ασθένειες που εύκολα συνδέονταν με μια δεύτερη ερμηνεία. Δίπλα στη φυματίωση και τη σύφιλη βρίσκονται, αργότερα, οι ψυχασθένειες, ο καρκίνος, το AIDS και τελευταία η COVID-19.

 

    Στη λογοτεχνία η ασθένεια, η νεύρωση, κ.ά., μεταμορφώνονται μέσα από μια διαδικασία εξαγνισμού: οι πιο ταπεινωτικές, οι πιο αποκρουστικές μορφές αυτών των παθήσεων μένουν στο περιθώριο, ενώ έχει προτεραιότητα η συμπτωματική τους αξία με την οποία εκδηλώνεται το μεγαλείο της ψυχής. Εν κατακλείδι: η ασθένεια βρίσκεται μπροστά στην υγεία όπως ο καλλιτέχνης, η ευγενική ψυχή, μπροστά στον μέσο άνθρωπο, στον αστό.

 

     Η ασθένεια παίρνει λοιπόν τη μορφή μιας άρνησης της τάξης και της εξουσίας, δραπετεύει από τη νοσηρή οργάνωση των κοινωνικό-οικονομικών σχέσεων: γίνεται σύμπτωμα μιας καχεξίας, μιας ανεκπλήρωτης ενσωμάτωσης του ατόμου στην κοινωνία.

 

 *Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ