Το κρυφό χρέος των τραπεζών

Του Γιάννη Βαρουφάκη

Όλοι γνωρίζουμε πως το 2013 το δημόσιο δανείστηκε €41 δισ. εκ μέρους των ελληνικών τραπεζών, στο πλαίσιο της πολυσυζητημένης «ανακεφαλαιοποίησης». Αυτό που δενγνωρίζουμε όμως είναι ότι, την ίδια περίοδο, οι τράπεζες έλαβανάλλα €41 δισ. ελέω του Έλληνα φορολογούμενου.

•Χωρίς την έγκριση της Βουλής.

•Χωρίς τον παραμικρό δημόσιο διάλογο.

•Με εγγύηση του ελληνικού κράτους (και κατ’ επέκταση από τους ευρωπαίους εταίρους μας, στον βαθμό που το ελληνικό χρέος δεν είναι βιώσιμο), ερήμην του Έλληνα, του Γερμανού, γενικότερα του Ευρωπαίου πολίτη.

Πώς κατάφεραν οι τράπεζες να λάβουν αυτά τα επιπλέον €41 δισ.; Ως εξής:

Η Τράπεζα Χ δάνειζε τον... εαυτό της. Με άλλα λόγια, εξέδιδε ιδιωτικά ομόλογα που δεν είχε ποτέ σκοπό να πουλήσει σε επενδυτές. Γιατί να εκδώσει τέτοια ομόλογα-φαντάσματα; Ο λόγος ήταν: Ώστε να καταθέσει αυτά τα ομόλογα στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) ως εχέγγυα με αντάλλαγμα δανεικό χρήμα. Βεβαίως η ΕΚΤ δεν είχε δικαίωμα να αποδεχθεί αυτά τα ομόλογα-φαντάσματα ως εχέγγυο, καθώς αποδοχή τους θα παραβίαζε τόσο τη λογική όσο και το καταστατικό της ΕΚΤ – θα ήταν σαν η ΕΚΤ να δάνειζε στην Τράπεζα Χ και, ταυτόχρονα, να αποδεχόταν το δάνειο το ίδιο ως... εχέγγυο. Για να νομιμοποιηθεί η ΕΚΤ να αποδεχθεί αυτά τα ομόλογα-φαντάσματα ως εχέγγυα, η Τράπεζα Χ πέρναγε πρώτα από την Πλατεία Συντάγματος και ζητούσε από το Υπουργείο Οικονομικών να τα εγγυηθεί. Με την εγγύηση του ελληνικού δημοσίου σταμπαρισμένη στα ομόλογα-φαντάσματα, η Τράπεζα Χ τα πήγαινε στην ΕΚΤ, τα κατέθετε, και λάμβανε το δανεικό χρήμα. Ουσιαστικά, η ΕΚΤ δεχόταν τα ομόλογα-φαντάσματα ως εχέγγυο για τον απλό λόγο ότι οι Έλληνες φορολογούμενοι, εν πλήρη αγνοία τους, τα είχαν εγγυηθεί, καθιστώντας τα «εχέγγυα». 

Πόσο διαδεδομένη ήταν η πιο πάνω πρακτική; Από το 2009, αφού ξέσπασε η παγκόσμια τραπεζική κρίση, το ελληνικό δημόσιο συνεχώς εγγυάται ομόλογα των τραπεζών για να τις διευκολύνει. Αυτό ήταν κατανοητό όταν οι τράπεζες κινδύνευαν να κλείσουν τις πόρτες τους. Ήταν μια πρακτική που μάλιστα συζητήθηκε ευρέως, και στη Βουλή. (*) Όμως, το 2013, το κράτος έδωσε, στο πλαίσιο της ανακεφαλαιοποίησης, €41 δισ. τα οποία δανειστήκαμε από το EFSF. Αυτό που ελάχιστοι γνωρίζουν είναι ότι, την ίδια ακριβώς εποχή, σαν να μην είχε γίνει η ανακεφαλαιοποίηση, ο φορολογούμενος φορτώθηκε άλλα €41 δισ. μέσω της παραπάνω μεθόδου. Η τελευταία τέτοια «συναλλαγή» για την οποία έχω στοιχεία αφορά την έκδοση ετήσιου ομόλογου-φαντάσματος από την Τράπεζα Πειραιώς την Πέμπτη 6η Φεβρουαρίου 2014 με το αστρονομικό επιτόκιο 12% πάνω του Euribor. (Για περισσότερα επ’ αυτού, βλ. Ερώτηση 4 πιο κάτω). Συνολικά, τα στοιχεία που έχω στα χέρια μου, δείχνουν πως μόνο το 2013, κι έως και τον Φεβρουάριο του 2014, όλες οι ελληνικές τράπεζες μαζί δανείστηκαν (με τον τρόπο που περιέγραψε η προηγούμενη παράγραφος) €41 δισ. 90 εκ., τα οποία εγγυήθηκε το ελληνικό δημόσιο αυξάνοντας έτσι κατά 22% του ΑΕΠ τις υποχρεώσεις του ελληνικού δημοσίου. (Για το αν θα έπρεπε να καταγραφτούν επισήμως αυτά τα ποσά στο δημόσιο χρέος, βλ. Ερώτηση 3 πιο κάτω).

Τρία πράγματα έχουν αναμφισβήτητη σημασία ως προς τα πιο πάνω (δείτε κι αυτό το άρθρο των New York Times σχετικά):

1. Η ενίσχυση των ελληνικών τραπεζών το 2013/4 από το ελληνικό δημόσιο είναι σχεδόν διπλάσια εκείνης που έχει εγκριθεί από τη Βουλή και για την οποία έχει πληροφορηθεί ο πολίτης. Για την ακρίβεια, ανέρχεται στα €82 δισ. – απαρτιζόμενη (α) από την επίσημη και ανακοινωθείσα «ανακεφαλαιοποίηση» τάξης €41 δισ. μέσω EFSF (και του εγχώριου παραρτήματός τους το οποίο γνωρίζουμε ως Ελληνικό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας) και (β) από την κρυφή δανειοδότηση τάξης €41 δισ. και πάλι με εγγυήσεις του ελληνικού δημοσίου αλλά αυτή τη φορά μέσω της ΕΚΤ (και όχι του EFSF).

2. Κανένας Ευρωπαίος πολίτης δεν έχει ενημερωθεί για αυτό το Κρυφό Πακέτο των €41 δισ., παρά το γεγονός ότι βαραίνει τις υποχρεώσεις του ελληνικού δημοσίου που ο Ευρωπαίος πολίτης θα κληθεί να υποστηρίξει αποδεχόμενος κούρεμα του χρέους μας το οποίο (όπως και να το ονομάσουν) είναι αναπόφευκτο.

3. Σε μια Ανοικτή Κοινωνία, όταν οι πολίτες αναλαμβάνουν χρέη ιδιωτών, έχουν το αναφαίρετο δικαίωμα να πληροφορούνται για αυτό. Σε μια Δημοκρατία, οι κυβερνώντες έχουν νομική και ηθική υποχρέωση, σε τέτοιες περιπτώσεις, όχι μόνο να πληροφορούν τους πολίτες αλλά και να ζητούν την έγκριση των εκλεγμένων αντιπροσώπων τους. Στην Ευρωζώνη, όπως φαίνεται, αυτές οι αρχές των Ανοικτών και Δημοκρατικών Κοινωνιών έχουν θυσιαστεί στον βωμό του εκτρώματος που ονομάζω Πτωχοτραπεζοκρατία.

Το γεγονός ότι τίποτα από τα παραπάνω δεν θα συζητηθεί πριν τις Ευρωεκλογές αποτυπώνει γλαφυρά τη σταδιακή, αλλά συνεπή, απαξίωση της έννοιας της δημοκρατίας στην Ευρώπη μας. Είναι μετά να απορεί κανείς που οι Ευρωπαίοι πολίτες έχουν πάψει να εμπιστεύονται τους ευρωπαϊκούς θεσμούς;

Ερωτοαπαντήσεις

Ερώτηση 1η: Η κυβέρνηση θα πει ότι χωρίς αυτές τις επιπλέον εγγυήσεις, οι τράπεζες δεν θα μπορούσαν να λειτουργούν. Ότι τις έδωσε, όπως έκανε το 2009, το 2010, το 2011 και το 2012 για να μη σταματήσουν να λειτουργούν τα ΑΤΜ και να συνεχίσουν οι καταθέτες να έχουν πρόσβαση στις καταθέσεις τους. Δεν ήταν λοιπόν σωστό να δοθούν αυτές οι εγγυήσεις;
Απάντηση: Έστω ότι έτσι είναι. Με ποιο δικαίωμα όμως δόθηκαν εγγυήσεις του ελληνικού δημοσίου επιπλέον των €41 δισ. της ανακεφαλαιοποίησης χωρίς την έγκριση της Βουλής και χωρίς να πληροφορούνται οι πολίτες; Με ποιο δικαίωμα αποφάσισαν την αύξηση μετοχικού κεφαλαίου π.χ. της Eurobank χωρίς οι βουλευτές να γνωρίζουν για αυτές τις νέες υποχρεώσεις του δημοσίου; Αν πράγματι οι τράπεζες είναι σε τόσο δύσκολη θέση, που για να μην κλείσουν τα ΑΤΜ χρειάζονται εντός ενός μόλις έτους ένα δεύτερο πακέτο €41 δισ., προς τι οι εκκωφαντικές θριαμβολογίες για την υπέρβαση της τραπεζικής κρίσης; Τέλος, αν η κυβέρνηση γνωρίζει πως οι τράπεζες αδυνατούν να ορθοποδήσουν χωρίς κι άλλες τεράστιες κρατικές ενισχύσεις, προς τι η βιασύνη να μειωθεί το ποσοστό ιδιοκτησίας του δημοσίου (όπως έγινε π.χ. με τη Eurobank);

Ερώτηση 2η: Τι θα γίνει με αυτά τα ομόλογα-φαντάσματα όταν θα πρέπει να αποπληρωθεί η ΕΚΤ που σήμερα τα κρατά ως εχέγγυα;
Απάντηση: Η ΕΚΤ βρίσκεται σε δύσκολη θέση. Έχει ήδη δηλώσει ότι τέτοια σαθρά εχέγγυα (ομόλογα-φαντάσματα όπως τα αποκαλώ) θα σταματήσει να τα δέχεται από τον Μάρτιο του 2015. Ό,τι και να λέει όμως η ΕΚΤ, τον Μάρτιο του 2015 θα αναγκαστεί: Είτε (Α) να ζητήσει από τις ελληνικές τράπεζες να της επιστρέψουν δάνεια άνω των €30 δισ. (κάτι που δεν θα μπορούν να κάνουν, με αποτέλεσμα να πρέπει το ελληνικό δημόσιο να βρει €30 δισ. για να τα δώσει την ΕΚΤ!), είτε (Β) να πει ότι εκείνη μεν δεν δέχεται άλλα τέτοια ομόλογα-φαντάσματα αλλά ότι θα κάνει τα στραβά μάτια αν οι ελληνικές τράπεζες εκδώσουν νέα ομόλογα-φαντάσματα και τα καταθέσουν στην Τράπεζα της Ελλάδος (με αντάλλαγμα ρευστό), η οποία θα τα αποδεχθεί στο πλαίσιο του λεγόμενου ELA. Έτσι όμως οι τράπεζες θα πρέπει να εκδώσουν νέα ομόλογα-φαντάσματα μεγαλύτερης αξίας από τα προηγούμενα (καθώς οι τόκοι του ELA είναι πάντα μεγαλύτεροι εκείνων της ΕΚΤ) πάλι με την εγγύηση του ελληνικού δημοσίου. Το αποτέλεσμα θα είναι η περαιτέρω αύξηση των υποχρεώσεων του κράτους – δηλαδή, η αύξηση του δημόσιου χρέους.

Ερώτηση 3η: Γιατί δεν προσμετρώνται επισήμως τα €41 αυτά δισ. στο δημόσιο χρέος;
Απάντηση: Θα έπρεπε. Δεν τα καταγράφουν όμως γιατί η είδηση ότι το δημόσιο χρέος έφτασε ξάφνου στο 200% του ΑΕΠ δεν είναι ιδιαίτερα... εύηχη. Για αυτό αφήνουν τα €41 νέων υποχρεώσεων εκτός, επικαλούμενοι τον όρο «ενδεχόμενη υποχρέωση» (contingent liability) ο οποίος τους επιτρέπει να ισχυρίζονται ότι δεν είναι σίγουρο πως το κράτος θα πρέπει να πληρώσει αυτά τα ποσά. Αυτή η δικαιολογία δεν είναι παρά αυτό: μια (μη πειστική) δικαιολογία. Παραδείγματος χάριν, η Eurostat επέμεινε (και πέτυχε) τα ομόλογα του ΟΣΕ που εγγυήθηκε στο παρελθόν το δημόσιο να προστεθούν στο δημόσιο χρέος. Κάποιοι θα πουν ότι ο ΟΣΕ είναι δημόσιος οργανισμός - και, μάλιστα, ζημιογόνος. Σωστά. Όμως, και στην περίπτωση της ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών (που δεν είναι μέρος του δημόσιου τομέα) η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Eurostat επέμειναν (ορθώς) να προστεθούν στο δημόσιο χρέος τα €41 δισ. που δανείστηκε το κράτος υπέρ τους το 2013. Το ότι κάποια (ας ελπίσουμε πολλά) από αυτά τα €41 δισ. το κράτος θα τα πάρει πίσω στο μέλλον (πουλώντας τις μετοχές που έλαβε ως αντάλλαγμα) δεν αναιρεί την υποχρέωση του κράτους να καταγράψει και τα €41 δισ. της επίσημης ανακεφαλαιοποίησης στο δημόσιο χρέος την ώρα που τα δανείστηκε ή εγγυήθηκε. Όπερ μεθερμηνευόμενο, τα €41 δισ. του Κρυφού Πακέτου (που είναι το θέμα του παρόντος άρθρου) έπρεπε να προστεθούν και αυτά στο δημόσιο χρέος. Σε τελική όμως ανάλυση, και ανεξάρτητα του αν θα καταγραφούν επισήμως ή όχι στο δημόσιο χρέος αυτά τα €41 δισ., η ουσία είναι ότι ήδη αποτελούν υποχρεώσεις του Έλληνα πολίτη.

Ερώτηση 4η: Τι σημαίνουν τα επιτόκια αυτών των ομολόγων-φαντασμάτων και γιατί αυξάνονται την ώρα που τα επίσημα επιτόκια δανεισμού του δημοσίου και των τραπεζών μειώνονται;
Απάντηση: Από τη σκοπιά της λογικής, τα επιτόκια αυτά [βλ. τον πίνακα της υποσημείωσης (*)] είναι άνευ σημασίας καθώς αφορούν ομόλογα-φαντάσματα. Όταν δανείζεις τον εαυτό σου, τι σημασία έχει τι επιτόκιο «σε» χρεώνεις; Μπορείτε κάλλιστα να δανείσετε στον εαυτό σας οποιοδήποτε ποσό με επιτόκιο 100% και, σε ένα χρόνο, να κουρέψετε όλο αυτό το χρέος προς τον εαυτό σας χωρίς καμία επίπτωση. Τι γίνεται όμως όταν αυτά τα ομόλογα-φαντάσματα κατατίθενται στην ΕΚΤ ως εχέγγυα με αντάλλαγμα ρευστότητα και κρατικές εγγυήσεις; Π.χ. έστω ότι η Τράπεζα Χ εκδίδει ετήσιο ομόλογο €1 δισ. με εικονικό επιτόκιο 10% και το καταθέτει στην ΕΚΤ με αντάλλαγμα δάνειο €700 εκατομμυρίων προς επιτόκιο 0,25% (εδώ υποθέτω ότι η ΕΚΤ δίνει δάνεια το πολύ ίσα με το 70% της ονομαστικής «αξίας» του εχέγγυου.) Σε ένα χρόνο η Τράπεζα Χ θα πρέπει να επιστρέψει στην ΕΚΤ €701 εκατομμύρια 750 χιλιάδες ώστε να πάρει πίσω το ομόλογο του €1 δισ. Όταν, και εφόσον, το πάρει πίσω θα το σκίσει και θα πετάξει τα κομματάκια του στα σκουπίδια – οπότε το επιτόκιο του 10% του ομολόγου-φαντάσματος δεν θα έχει καμία σημασία (καθώς τους τόκους των €100 εκατομμυρίων θα τους χρωστά στον εαυτό της!). Αν τώρα δεν έχει να δώσει στην ΕΚΤ €701 εκατομμύρια 750 χιλιάδες σε έναν χρόνο, τρία τινά μπορεί να συμβούν:

(1) Να επιτρέψει η ΕΚΤ στην Τράπεζα Χ να εκδώσει ένα νέο ομόλογο €1,01 δισ., το οποίο θα εγγυηθεί και πάλι το δημόσιο, να το καταθέσει στην ΕΚΤ ως εχέγγυο λαμβάνοντας νέο δάνειο από την ΕΚΤ των €701 εκατομμυρίων 750 χιλιάδων (70% της ονομαστικής αξίας του νέου ομόλογου), να χρησιμοποιήσει αυτό το νέο δάνειο ώστε να αποπληρώσει το προηγούμενο δάνειο της ΕΚΤ προς την Τράπεζα Χ (μαζί με τον τόκο ύψους 0,25%) και, τέλος, η Τράπεζα Χ να πάρει πίσω από την ΕΚΤ το αρχικό ομόλογο του €1 δισ. για να το σκίσει.

(2) Να δώσει το κράτος στην ΕΚΤ τα €701 εκατομμύρια 750 χιλιάδες που χρωστά στην ΕΚΤ η Τράπεζα Χ, η Τράπεζα Χ να πάρει πίσω από την ΕΚΤ το αρχικό ομόλογο και να το σκίσει. (Κάτι τέτοιο όμως απαιτεί νόμο του ελληνικού Κοινοβουλίου που ακόμα και η κυβέρνηση Σαμαρά θα διστάσει να καταθέσει.)

(3) Να φαλιρίσει η Τράπεζα Χ και, παράλληλα, να μην μπορέσει (ή να μη θελήσει) το ελληνικό δημόσιο να επιστρέψει στην ΕΚΤ τα €701 εκατομμύρια 750 χιλιάδες που η τελευταία έχει λαμβάνειν. Τότε, το αρχικό ομόλογο της Τράπεζας Χ θα μείνει στην ΕΚΤ, θα ωριμάσει (με τα €100 εκατομμύρια τόκων να προστίθενται στην ονομαστική του αξία) και, καθώς το χρέος αυτό έχει την εγγύηση του ελληνικού κράτους, θα δίνει στην ΕΚΤ το δικαίωμα να απαιτεί από το ελληνικό δημόσιο €1,1 δισ.

Ας έρθουμε τώρα στο Μέγα Παράδοξο με τα επιτόκια των ομολόγων-φαντασμάτων: Το 2010, την εποχή που οι αγορές άκουγαν «Ελλάδα» και «ελληνικές τράπεζες» και πάθαιναν εγκεφαλικό, οι ελληνικές τράπεζες εξέδιδαν τέτοια ομόλογα-φαντάσματα με επιτόκια κατά μέσον όρο 5,8%. Το 2011, όταν τα πράγματα έγιναν ακόμα χειρότερα, και τα spreads του δημοσίου έφτασαν το 30%, το επιτόκιο αυτό αυξήθηκε στο 12,45%. Το 2013 όμως, καθώς και στους πρώτους μήνες του 2014, τα spreads του δημοσίου έχουν πέσει πολύ και οι τράπεζες υποτίθεται ότι ανακεφαλαιοποιήθηκαν «επιτυχώς». Τότε γιατί οι τράπεζες ορίζουν επιτόκια του 12,6% (λίγο μεγαλύτερα του 2011) για τα νέα ομόλογα-φαντάσματα των €41 δισ. που μόλις εξέδωσαν; Ο συνάδελφος Mitu Gulati του Πανεπιστημίου του Duke (βλ. το πολύ ενδιαφέρον άρθρο του εδώ) οσμίζεται «πολιτική ανάμειξη» όταν παρατηρεί την ανοδική πορεία των επιτοκίων των ομολόγων-φαντασμάτων (στο «γελοίο», όπως το χαρακτηρίζει +13%) σε μια περίοδο που, γενικά, τα επιτόκια δανεισμού μειώνονται. Η δική μου ερμηνεία είναι πιο απλή και σχετίζεται με το σενάριο (3) της προηγούμενης παραγράφου: Όσο μεγαλύτερο το επιτόκιο των ομολόγων-φαντασμάτων, τόσο μεγαλύτερο τo ποσό που δικαιούται, νομίμως, να διεκδικήσει η ΕΚΤ από το ελληνικό δημόσιο στην τραγική περίπτωση που και η τράπεζα-εκδότης των ομολόγων-φαντασμάτων και το ελληνικό δημόσιο αδυνατούν ή αρνούνται να αποπληρώσουν την ΕΚΤ. Έτσι, τα «γελοιωδώς» υψηλά επιτόκια των ομολόγων-φαντασμάτων που παρατηρούμε τις μέρες αυτές έχουν το απλό ρόλο του να κάμπτουν τις αντιρρήσεις της ΕΚΤ στο να δέχεται ως εχέγγυα αυτά τα ομόλογα-φαντάσματα αυξάνοντας τα ποσά που μπορεί, νόμιμα, να διεκδικήσει από μια λιγότερο ενδοτική ελληνική κυβέρνηση.

Ερώτημα 5ο: Τι θα έπρεπε να έχει γίνει αντί αυτού που γίνεται; Καλή η κριτική αλλά στην πράξη τι προτείνεις εσύ;
Απάντηση: «Η μόνη βιώσιμη λύση είναι οι τράπεζες να αφελληνιστούν την ώρα που εξευρωπαΐζονται περνώντας στην ιδιοκτησία του ESM και την εποπτεία της ΕΚΤ, αφήνοντας εκτός νυμφώνος τη διαπλοκή Ελλήνων πολιτικών και Ελλήνων τραπεζιτών», έγραφα εδώ στο protagon τον Απρίλιο του 2013. Τώρα και αφελληνίστηκαν, περνώντας σε αρπακτικά ξένα funds (διατηρώντας στο ακέραιο τη σχέση διαπλοκής τους με το πολιτικό και μιντιακό καθεστώς), και συνεχίζουν να βαραίνουν όλο και περισσότερο το χρεοκοπημένο ελληνικό δημόσιο. Όσον αφορά το π'ως θα μπορούσε κάτι τέτοιο να ενταχθεί σε μια συνολική, ορθολογική πολιτική για το σύνολο της Ευρωζώνης, δείτε την Πολιτική 1 σε αυτό το άρθρο-πρόταση.

(*) Στον πίνακα που ακολουθεί φαίνονται τα ομόλογα που έχουν εκδώσει οι ελληνικές τράπεζες με εγγυήσεις του δημοσίου μετά το ξέσπασμα της Κρίσης του 2008. Όπως φαίνεται, παρά την ανακεφαλαιοποίησή τους που πλήρωσε ο Έλλην φορολογούμενος με 41 δισ. κατά το 2013 (δανειζόμενος από το EFSF για να τα δώσει στις τράπεζες), οι τράπεζες εξέδωσαν άλλα 41δισ. 90 εκ., με την εγγύηση του φορολογούμενου. Αν η ανακεφαλαιοποίηση ήταν όσο πετυχημένη μάς λέει η κυβέρνηση ότι ήταν, γιατί χρειάστηκαν αυτά τα επιπλέον δισ.; Και γιατί το «επιτόκιο» που έδιναν στον εαυτό τους το 2013, ακόμα και τον Φεβρουάριο του 2014, ήταν υψηλότερο απ’ ό,τι το 2011, όταν ο τράπεζες ήταν (υποτίθεται) σε πολύ χειρότερη κατάσταση από σήμερα;

Ετος	Ομόλογα (δισ. ευρώ)	«Επιτόκιο»
2009	46	2.58%
2010	33.4	5.81%
2011	40.2	12.45%
2012	16.3	13.21%
2013-14	41.9	22.6%

ένα άρθρο των πρωταγωνιστών