Το λένε χιλιάδες πουλιά

Του Νίκου Σαραντάκου

Έχουμε Δεκαπενταύγουστο, της Παναγίας, και γιορτάζει πολύς κόσμος: ο Παναγιώτης και η Παναγιώτα, βέβαια, αλλά και η Δέσποινα, καθώς και μερικά σπανιότερα ονόματα που δεν ξέρω αν συνδέονται όλα με την Παναγία (Καθολική, Γεθσημανή, Κρουστάλλω, Σιμέλα). Και βέβαια, γιορτάζει και η Μαρία, το συχνότερο γυναικείο όνομα, οπότε λέω να αφιερώσω το σημερινό άρθρο στις Μαρίες του ιστολογίου και του καθενός μας -χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το ιστολόγιο δεν εύχεται επίσης χρόνια πολλά και σ’ όλες και σ’ όλους που γιορτάζουν επίσης σήμερα, πολύ περισσότερο που έχουμε εκλεκτούς Πάνους στο ιστολόγιο, με κεφαλαία και με πεζά. Νομίζω ότι σήμερα γιορτάζει και ο Μάριος, παρόλο που ετυμολογικά δεν συνδέεται με τη Μαρία.

Θα μου πείτε πως η γιορτή είναι αύριο, και βέβαια δίκιο θα’χετε, αλλά αύριο είναι αργία, ίσως να αναπαυθεί και ο ιστολόγος (ή ίσως βάλει μιαν επανάληψη), καλύτερα να δώσουμε από σήμερα το δώρο, να φτουρήσει, να το δουν περισσότεροι. Θα μου πείτε επίσης ότι δεν γιορτάζει μόνο αύριο η Μαρία, αλλά και άλλες φορές μέσα στον χρόνο, κυρίως στις 21 Νοεμβρίου που είναι τα Ισόβια της Θεοτόκου, όπως έλεγε κάποιος τα Εισόδια. Μάλιστα υπάρχει και καταμερισμός, αφού οι παντρεμένες Μαρίες γιορτάζουν αύριο και οι ανύπαντρες τον Νοέμβρη, αν τα θυμάμαι καλά, όμως σε πολλά μέρη, ας πούμε στην Κρήτη, το έχουν ανάποδα και γιορτάζουν αύριο τις ανύπαντρες. Τέλος πάντων, αυτό είναι και θέμα οικογενειακής παράδοσης, οπότε περιμένω διευκρινίσεις για το θέμα από τις επισκέπτριες.

Το όνομα Μαρία, λέει το λεξικό, είναι εβραϊκής προέλευσης, από το Marjam, που αποδόθηκε από τους Εβδομήκοντα, όταν μετέφρασαν την Παλαιά Διαθήκη, ως “Μαριάμ”. Πιθανή σημασία του Μαριάμ, λέει το λεξικό, “πικρή, ανυπότακτη”, αν και σύμφωνα με άλλη άποψη το όνομα συνδέεται με αιγυπτιακή ρίζα που σημαίνει “δυνατή, εύφορη, γόνιμη”. Πρακτικό αυτό, έχουμε δίπορτη ερμηνεία. Ο Μάριος, που είπαμε παραπάνω, έχει υποθέτω λατινική την αρχή, άρα δεν συνδέεται με τη Μαρία ετυμολογικά.

Το όνομα Μαρία είναι το συχνότερο γυναικείο όνομα, παλιότερα με μεγάλη διαφορά -αν και τον τελευταίο καιρό επειδή θεωρείται μπανάλ μπροστά στη Φαίδρα και στη Νεφέλη πρέπει να έχει αρκετά υποχωρήσει στις μικρές ηλικίες. Τώρα τελευταία ακούς συχνά να το συνδυάζουν και με άλλα ονόματα -έκανε μεγάλη ζημιά ο Ελύτης με τη Μαρία Νεφέλη. Σε μερικές χώρες οι καθολικοί, που συνηθίζουν τα πολλαπλά βαφτιστικά ονόματα, δίνουν σχεδόν πάντα κι ένα Μαρία στα κορίτσια τους -για παράδειγμα, όσες Πορτογαλέζες έχω γνωρίσει όλες λέγονταν (και) Μαρία, άσχετο αν αρχικά μού τις σύστησαν Ζάιντα, Τερέζα ή Λουίζα. Μάλιστα, το “Μαρία” μπορεί να το έχει σαν δεύτερο όνομα και άντρας -πρόχειρα να θυμίσω τον Έριχ Μαρία Ρέμαρκ, τον Κλάους Μαρία Μπραντάουερ και τον (σκατά στα μούτρα του) Ζαν-Μαρί Λεπέν.

Φυσικά, το όνομα έχει πάμπολλες παραλλαγές. Η Μαίρη είναι πολύ συνηθισμένη, αντιδάνειο ας πούμε από τα αγγλικά, επίσης η Μάρω (αλλά και Μαρώ, σαν τη Σεφέρη), η Μαρίκα, που λαϊκή θ’ ακούγεται στις μέρες μας (αν και ξέρω μια νεότερή μου), η Μαριώ, η Μαριωρή και η Μαριώρα, η Μαριγώ και η Μαριγούλα, η Μαρούλα (και η τύχη της, στο παλιό κωμειδύλλιο) αι η Μαρίτσα. Αυτά, ως λαϊκά-αγροτικά, έχουν υποχωρήσει. Η Μαριέττα ακούγεται ακόμα, η Μαρούσα πολύ λιγότερο. Θα υπάρχουν και διαλεκτικές παραλλαγές: σημειώνω την ηπειρώτικη Μαρούσω και Ρούσω/Ρούσιω, προσθέστε κι άλλες αν ξέρετε.

Χρησιμοποιώντας ως δείκτη δημοτικότητας το γκουγκλ (δηλαδή, ποιοι βγαίνουν στην πρώτη σελίδα), οι διασημότερες Μαρίες είναι: η Μαρία Θηρεσία, η Μαρία Αντουανέτα, η Μαρία Ηλιάκη, η Μαρία Ψωμά, η Μαρία Δαμανάκη και η Μαρία Χούκλη. Επίσης, ο Νότης Μαριάς, που γιορτάζει κι αυτός αύριο. Από “Μαίρη” έχουμε τη Μαίρη Αρώνη, τη Μαίρη Λω, τη Συνατσάκη, τη Μαίρη Λίντα και τη Μαίρη Αδαμοπούλου -λείπει η Μαίρη Παναγιωταρά αλλά και η Μαίρη Κρίστμας. Ενώ από Μάρω: τη Μάρω Κοντού, τη Μάρω Δούκα, τη Μάρω Βαμβουνάκη, τη Μάρω Λύτρα και τη Μάρω-Μάρω μια φορά είν’ τα νιάτα.

Παροιμίες και φράσεις με τη Μαρία υπάρχουν πολλές -από φρασεολογική άποψη, η Μαρία υπερέχει αισθητά στα γυναικεία ονόματα, τόσο όσο ο Γιάνης στα αντρικά. Έχουμε λοιπόν:

* και η κουτσή Μαρία που λέγεται για κάτι που το έχουν, το κάνουν ή το μπορούν ακόμα και οι πιο παρακατιανοί και περιφρονημένοι: π.χ. αυτό το ξέρει και η κουτσή Μαρία. Ο (όχι πάντα αξιόπιστος) Ζάχος λέει ότι η φρ. γεννήθηκε από «γνωστό θηλυπρεπή» της παλιάς Αθήνας, αλλά θεωρώ πιθανότερο να εννοείται απλώς η τυπική γυναίκα του λαού, που μάλιστα είναι και κουτσή, ακόμα πιο ασήμαντη δηλαδή. Πάντως μπορεί να υπάρχει λησμονημένος μύθος, ενώ πρέπει να σημειώσουμε ότι πρόσφατα μια φίλη του ιστολογίου πρόσφερε την παλιότερη καταγραφή της φράσης, από το βιβλίο του Βασ. Κιατίπη “Η πανώλη εις Πόρον και ο Κάρολος Βίπμερ εις την Ελλάδα” (σελίς 13 – εκδ. Τυπογραφίας Ν. Παππαδοπούλου, 1837):

Εις την αυτήν σελίδα λέγει ο Κ. Βίπμερ, ότι την 21 Απριλίου ο Βερναρδής εγνώρισε την πανώλη και ότι ο Ηπίτης εδημοσίευσεν ότι δεν την εγνώρισεν’ αλλά ταύτην την ημέραν και η Κουτζού Μαρία ήξευρεν, ότι είναι πανώλη εις Πόρον και ο Ηπίτης ό,τι είπεν εις το ημερολόγιόν του, το λέγει και το εξαναλέγει και τώρα, ότι δηλαδή ο Βερναρδής έπρεπε να την γνωρίση την 16, ή 18 Μαρτίου ή τουλάχιστον δύω τρεις ημέρας μετά ταύτα ή τουλάχιστον δεκαπέντε ημέρας μετά ταύτα, δια να μη χαθή τόσος κόσμος και τόσα πράγματα, και διά να μη ζημιωθή τόσον το δημόσιον Ταμείον και δια να μη δοθή τώρα τοιαύτη αφορμή ν’ ακούση ο Κ. Βίπμερ, ότι έχει Μιδικά αυτία. Μιδικά είναι τα αυτιά του Μίδα. Το περιεργότατο αυτό βιβλιαρακι αξίζει να το διαβάσει κανείς, όπως το φυλλομετρούσα πέτυχα και τη λέξη “κρετίνος”.

* κάνει την οσία Μαρία για όποιον προσποιείται τον αθώο, τον άπειρο, τον ευλαβή. Από την οσία Μαρία την Αιγυπτία, που μεταμελήθηκε για τον αμαρτωλό βίο της και πήγε ν΄ασκητέψει στην έρημο. Τη βρίσκω στον Γενικό Γραμματέα του Καπετανάκη, τον 19ο αιώνα.

* Μετά, αγάπα η Μάρω το χορό και βρήκε άντρα ζουρνατζή, παλιά παροιμία ήδη από τον Βάρνερ, που λέγεται επιτιμητικά όταν κάποιος φαύλος ή μωρός βρει αντάξιό του σύντροφο ή συνεταίρο –κάτι σαν τον τέντζερη και το καπάκι δηλαδή. (Αυτή είναι η ερμηνεία του Ν. Πολίτη, με την οποία συμφωνώ· ο Λουκάτος το ερμηνεύει αλλιώς και θεωρεί ότι λέγεται για αταίριαστες ενώσεις, με αφορμή κάποια Μάρω χορευταρού που θα πήρε κοινωνικά κατώτερόν της οργανοπαίχτη).

* Τα δυο συχνότερα ονόματα, αντρικό και γυναικείο, συνδυάζονται στην παροιμία άλλη καμιά δεν γέννησε, μόν’ η Μαριά τον Γιάννη, που ειρωνεύεται τις μανάδες που μόνο για το δικό τους παιδί μιλούν και αγωνιούν. Επίσης, «Οπου ακούς Μαρία και Γιάννη βάλε ψάρια στο τηγάνι» υποθέτω για φορτικούς επισκέπτες και «Μπρος Μαρία και πίσω Γιάννης» για (ενοχλητικούς) που πάνε μαζί -αν κατάλαβα καλά. Επίσης, σε μια κρητική συλλογή βρίσκω “Τα θέλει ο Γιάννης τση Μαργιάς, θωρεί η Μαργιά στο Γιάννη” που πρέπει να είναι παρόμοια με αυτήν που δίνει ο Λουκάτος, Τα ’χεν η Μαριά στο νου της, τα ’βλεπε και στ’ όνειρό της, ψυχαναλυτικά σωστή.

Να σημειώσουμε ακόμα ότι η Μαρία, ή μάλλον η Μαρίκα, χρησιμοποιείται συχνά για να δηλωθεί ειρωνικά ένα τυχαίο πρόσωπο. Ας πούμε, στη “Μεγάλη πομπή” ο Αλ. Πανσέληνος έχει έναν διάλογο μεταξύ φαντάρων.

– Αν είσαι φίλος, άντε στο λόχο και βάλε ένα χεράκι, μάζεψέ μου ό,τι μπορείς…
— Και τα δικά μου ποιος θα τα μαζέψει; Η Μαρίκα;

Τον ίδιο ρόλο μπορεί να τον παίξει η Μαρία η Πενταγιώτισσα, που έχει επίσης γίνει παροιμιώδης. “Τι σημασία έχουνε τ’ άλλα, ποιός θα μιλήσει με το Ριγκώ, ο Φάνης γιά η Μαρία η Πενταγιώτισσα;” (Τσίρκας, Αριάγνη).

Για να πούμε και μια αισχρή παροιμία, που τη λέγαμε στην παρέα μου και νόμιζα πως είναι ιδιοκατασκευή, αλλά τη βρήκα και στο slang.gr: “Άλλο πράγμα οι Τουπαμάρος, κι άλλο το μουνί της Μάρως” -χρησιμοποιείται “επί ατόπων συγκρίσεων” θα λέγαμε (δεν ακούγεται πιο επίσημη τώρα; )

Θα κλείσουμε με τραγούδια για τη Μαρία, που βέβαια είναι πάμπολλα, γι’ αυτό κι εγώ θα περιοριστώ στο να αναφέρω μερικά μόνο, από τα πολύ πρώτα, κι όποιος θέλει συμπληρώνει.

Έχουμε λοιπόν το “Αχ Μαρία” του Κηλαηδόνη με τον Μητσιά, την “Καλέ κυρά Μαρία” με τον Ανδρέαδη, την “Ιστορία της Μαρίας” του Βασίλη Νικολαϊδη, που βέβαια έχει και δεύτερο μέρος, την παραδοσιακοφανή Μαρία με τα κίτρινα, και βέβαια τη Μαρία που γέλαγε σ’ έναν δρόμο το 1969, αλλά και την Πω πω πω Μαρία του Τσιτσάνη. Θα προσθέσουμε βέβαια και τη Μάρω-Μάρω μια φορά είν’ τα νιάτα, τηΜαίρη Παναγιωταρά φυσικά, και για να κλείσει η δεκάδα τη Μαίρη τη Μαιρούλα το Μαιράκι, που δεν καταλαβαίνει από Μπέργκμαν αλλά αυτές έχουν τις τύχες τις καλές.

Αλλά έχουμε και τον τίτλο, ο οποίος βέβαια είναι από τραγούδι, παλιομοδίτικο ίσως, αλλά ταιριάζει για να κλείσουμε το άρθρο: Το λένε χιλιάδες πουλιά: Μαρία.

http://sarantakos.wordpress.com/