Η αποφράδα ημέρα

γράφει ο Γιάννης Σακκάς *

Οι προετοιμασίες για την εκδήλωση βασιλικού πραξικοπήματος βάσει του σχεδίου «Ιέραξ ΙΙ» είχαν ξεκινήσει από τις αρχές Μαρτίου 1967. Οι ΗΠΑ γνώριζαν το σχέδιο εκτροπής και μολονότι για λόγους αρχής ήταν αντίθετες σε μια εξωκοινοβουλευτική κίνηση δεν απέκλειαν εκ των προτέρων την επιβολή δικτατορίας ως λύση στις διαφαινόμενες «μη ελέγξιμες» εξελίξεις.

Στις 20 Απριλίου 1967 ο αρχηγός ΓΕΣ, Γ. Σπαντιδάκης, και έξι αντιστράτηγοι αποφάσισαν να ζητήσουν από τον βασιλιά την άμεση εφαρμογή στρατιωτικού νόμου, για να ματαιώσουν τις επερχόμενες εκλογές που, σύμφωνα με όλες τις προβλέψεις, θα έδιναν τη νίκη στον Γ. Παπανδρέου. Ενας εκ των αντιστρατήγων, ο Γ. Ζωιτάκης, διοικητής του Γ’ Σώματος Στρατού, μετέφερε την είδηση στον συνταγματάρχη Ν. Μακαρέζο με τη συμβουλή η ομάδα του να μην πραγματοποιήσει άμεσα το σχεδιαζόμενο κίνημα.

Ομως οι συνταγματάρχες ήταν αποφασισμένοι να προχωρήσουν και είχαν ήδη προβεί σε κατανομή ρόλων και ενεργειών. Αρνούμενοι να αποδεχτούν το τέλος της εμφυλιοπολεμικής πόλωσης και να εγκαταλείψουν τον ρόλο τους ως εγγυητές της μεταπολεμικής καθεστηκυίας τάξης, εφηύραν μια απειλή για το καθεστώς, μια πιθανή κομμουνιστική εξέγερση, προκειμένου να δικαιολογήσουν την ένοπλη επέμβασή τους.

Τα ξημερώματα της 21ης Απριλίου τεθωρακισμένα, ΕΣΑ και Ευέλπιδες κατέλαβαν νευραλγικά σημεία στην ευρύτερη περιοχή των Αθηνών (Κοινοβούλιο, Πεντάγωνο, αεροδρόμιο, ανάκτορα Τατοΐου, ΟΤΕ στην οδό Πατησίων κ.λπ.). Παράλληλα συνελήφθησαν πολλοί αριστεροί, οι πιο σημαντικές προσωπικότητες ολόκληρου του φάσματος του αστικού πολιτικού κόσμου (πολλοί απ’ αυτούς αφέθηκαν ελεύθεροι τον Σεπτέμβριο του 1968 – Π. Κανελλόπουλος, Γ. Παπανδρέου, Γ. Ράλλης, Γ. Μαύρος), ο υπασπιστής του βασιλιά, ταγματάρχης Γ. Αρναούτης, και κάποιοι νομιμόφρονες ανώτατοι αξιωματικοί.

Η Γυάρος αναβίωσε τις φρικτές αναμνήσεις του Εμφυλίου καθώς χιλιάδες εξόριστοι, στην πλειονότητά τους αριστερών φρονημάτων, μεταφέρθηκαν εκεί. Ορισμένοι δολοφονήθηκαν όπως ο Π. Ελής στον Ιππόδρομο, που μετατράπηκε σε προσωρινό στρατόπεδο συγκέντρωσης πολιτικών κρατουμένων λίγα 24ωρα μετά το πραξικόπημα· ο δικηγόρος Νικηφόρος Μανδηλαράς, συνήγορος υπεράσπισης στη δίκη του ΑΣΠΙΔΑ· ο Γιάννης Χαλκίδης, στέλεχος της Νεολαίας Λαμπράκη και της ΕΔΑ στη Θεσσαλονίκη κ.ά. Τις πρώτες ώρες μετά το πραξικόπημα ο βασιλιάς Κωνσταντίνος έδειξε αιφνιδιασμένος και αμήχανος. Υποχρεώθηκε να δεχτεί στο ανάκτορό του την τριανδρία των ηγετών του πραξικοπήματος, οι οποίοι τον έθεσαν ωμά και απερίφραστα μπροστά στο δίλημμα της αποδοχής του εγχειρήματος ή της ανατροπής του.

Κατά την κορυφαία αυτή στιγμή, που επέδρασε καταλυτικά στην ιστορία της νεότερης Ελλάδος αλλά και μοιραία για την τύχη του πολιτεύματος της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας, ο νεαρός μονάρχης εξέφρασε αρχικά την αποδοκιμασία του για την ενέργεια των συνταγματαρχών χωρίς την εντολή του, στη συνέχεια όμως ήλθε σε συμβιβασμό με αυτούς και δέχτηκε να νομιμοποιήσει το νέο καθεστώς, αρκούμενος στην πρωθυπουργοποίηση του προσκείμενου στο αυλικό περιβάλλον Κωνσταντίνου Κόλλια, ανώτατου δικαστικού, «χάριν της διεθνούς εικόνας της χώρας».

Επίσης υπέγραψε όλα τα υπό έκδοση διατάγματα και τους αναγκαστικούς νόμους.Αργότερα επικαλέστηκε ως δικαιολογητική βάση της συναλλαγής του με τους κινηματίες την επιθυμία του για αποτροπή αιματηρών εθνικών περιπετειών καθώς και την ανάγκη εξοικονόμησης χρόνου για μια ουσιώδη αντίδραση στην εκτροπή.

Αναμφίβολα, αν ο βασιλιάς είχε πολιτευτεί στα αυστηρά συνταγματικά πλαίσια και είχε κρατήσει αδιαπραγμάτευτα αρνητική στάση απέναντι στο πραξικόπημα, στάση ανάλογη με εκείνη που κράτησε ο γαμπρός του Χουάν Κάρλος της Ισπανίας το 1981 απέναντι στον κινηματία Τεχέρο, θα είχε πιθανόν αποτρέψει την επικράτηση των συνταγματαρχών ή τουλάχιστον θα τους είχε αφαιρέσει κάθε νομιμοποιητικό έρεισμα ως προς την αποδοχή τους από τη μεγάλη πλειονότητα των βασιλοφρόνων αξιωματικών, επιταχύνοντας έτσι την πτώση τους. Η συμβιβαστική στάση του βασιλιά το 1967 αλλά και ο ρόλος του στα Ιουλιανά έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην αποδοκιμασία του μοναρχικού πολιτεύματος από τη μεγάλη πλειοψηφία του εκλογικού σώματος το 1974.

Η νέα κυβέρνηση έδειξε από την αρχή την πρόθεσή της να επιβάλει μια στυγνή δικτατορία: oι βασικότερες συνταγματικές εγγυήσεις και ελευθερίες αναστάλθηκαν (καταργήθηκε η ελευθερία του Τύπου, των συναθροίσεων, το δικαίωμα της απεργίας, η μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων κτλ.), ιδρύθηκαν έκτακτα στρατοδικεία, διαλύθηκαν τα πολιτικά κόμματα, επανήλθε σε ισχύ ο νόμος «περί καταστάσεως πολιορκίας» και άρχισαν ξανά οι εκτοπίσεις αντιφρονούντων στα ξερονήσια. Τα ξημερώματα της 21ης Απριλίου η Ελλάδα εισήλθε σε μία από τις πιο μελανές περιόδους της σύγχρονης ιστορίας της.

* Αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Πηγή