Περιμένοντας το ουράνιο τόξο

Του Πέτρου Παπακωνσταντίνου

Η επόμενη μέρα μετά την πανδημία θα μας βρει σε έναν πολύ διαφορετικό κόσμο. Τα χρήσιμα διδάγματα μιας τραγωδίας

Ο κόσμος όλος διανύει πλέον την αναγκαστική πορεία μέσα από τις Συμπληγάδες του διπλού φόβου: του φόβου για την αρρώστια και του φόβου για την οικονομική καταστροφή. Η γειτονική μας Ιταλία μέτρησε χθες 800 νεκρούς σε μία ημέρα και το Imperial College προειδοποίησε ότι οι νεκροί στις ΗΠΑ μπορεί να φτάσουν τα 2,2 εκατομμύρια. Οι απολύσεις πέφτουν βροχή και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού και πολλοί φοβούνται ότι η ανεργία μπορεί να εκτιναχθεί στα επίπεδα που γνώρισαν οι μεγάλες βιομηχανικές δυνάμεις μόνο στη Μεγάλη Ύφεση του 1929-33. Τα πράγματα γίνονται ακόμη χειρότερα, καθώς είμαστε αναγκασμένοι να περάσουμε αυτή τη διπλή δοκιμασία κατά μόνας, τη στιγμή που έχουμε τόσο ανάγκη την άμεση επικοινωνία, αυτή που δεν περνάει από οπτικές ίνες, με τα προσφιλή μας πρόσωπα. Επώδυνο, όσο και αναγκαίο.

Είναι ελπιδοφόρο το γεγονός ότι ο ελληνικός λαός έχει αντιδράσει μέχρι στιγμής αρκετά ψύχραιμα και πειθαρχημένα στη δοκιμασία. Δεν είδαμε σκηνές απίστευτου πανικού και χάους, όπως εκείνες που διαδραματίστηκαν τις προηγούμενες μέρες στα σούπερ μάρκετ της Βρετανίας ή της Αμερικής. Δεν είδαμε τον κόσμο να γίνεται σαρδέλες στις πλαζ, όπως στη Φλόριντα ή την Αυστραλία. Ακόμη και στη Γερμανία, η Μέρκελ και ο Γερμανός Τσιόδρας αναγκάστηκαν να κάνουν αυστηρότατες προειδοποιήσεις, σοκαρισμένοι για το γεγονός ότι το ένα τέταρτο των ομοεθνών τους ήταν στη λογική “γρίπη είναι, θα περάσει” και πολλοί από αυτούς αρνούνταν να συμμορφωθούν στις συστάσεις. Άλλοι έχουν το όνομα, άλλοι τη χάρη. Είναι η δεύτερη φορά σε μια πενταετία που ο ελληνικός λαός, στη μεγάλη του πλειονότητα, εκπλήσσει όσους τον έβλεπαν σαν αγέλη με ζωικά ένστικτα. Η πρώτη ήταν με τα capital controls που επέβαλε η τρόικα το σκληρό καλοκαίρι του 2015, όταν πολλοί περίμεναν, αρκετοί εύχονταν και κάποιοι καλλιεργούσαν συνειδητά τον πανικό του “ο σώζων εαυτόν σωθήτω”, για να διαψευστούν πανηγυρικά στις ουρές των ΑΤΜ και στο δημοψήφισμα.

Ενοχλητικές αλήθειες

Περιμένοντας να προβάλει στον ουρανό το ουράνιο τόξο, ώστε να βγούμε από τα ατομικά μας καταφύγια, έχουμε μια καλή ευκαιρία για αναστοχασμό γύρω από τις πολλαπλές παθογένειες αυτού του εύθραστου πλανήτη- παθογένειες, που έμεναν στο περιθώριο της δημόσιας συζήτησης, αλλά έρχονται με εκρηκτικό τρόπο στην ημερήσια διάταξη στην εποχή της πανδημίας. Ήδη μπορούμε να μετρήσουμε ανάμεσα στα θύματα του κορωνοϊού ορισμένους ευρέως διαδεδομένους και τοξικότατους μύθους.

1. Οι πανδημίες (σήμερα ο COVID-19, χθές ο SARS και ο MERS) δεν είναι μόνο φυσικό φαινόμενο. Ασφαλώς ιοί μεταλλάσσονται καθημερινά με φυσικό τρόπο και μπορεί να περάσουν από τα άγρια ζώα σε κατοικίδια ή σε καλλιέργειες και από εκεί στον άνθρωπο, προκαλώντας επιδημίες. Ωστσόσο η πύκνωση και η επικινδυνότητα των επιδημιών ευνοούνται από ανθρώπινες δραστηριότητες που καταστρέφουν το φυσικό περιβάλλον- αποψίλωση δασών, ξέφρενη αστικοποίηση, καταστροφή βιότοπων, μαύρη αγορά άγριων ζώων- και δημιουργούν υγειονομικές βόμβες στην άκρως βιομηχανοποιημένη κτηνοτροφία.

2. Όχι, απέναντι στον COVID-19 δεν μοιραζόμαστε όλοι, πλούσιοι και φτωχοί, την ίδια μοίρα. Οι προνομιούχοι αυτού του μάταιου κόσμου θα προφυλαχτούν καλύτερα στις βίλες των βορείων ή των νοτίων προαστίων, θα κάνουν πιο εύκολα τεστ (γιαυτό και είναι τόσο δυσανάλογα αυξημένες οι περιπτώσεις επώνυμων που βρίσκονται θετικοί), θα έχουν πολύ καλύτερη ιατρική φροντίδα αν ασθενήσουν και θα ατενίζουν το οικονομικό τους μέλλον με λιγότερη ανησυχία, χάρη στο προστατευτικό δίχτυ κάτω από το σκοινί. Κάποιοι από αυτούς, η κρεμ ντε λα κρεμ που λένε οι Γάλλοι, θα μετακινούνται με ιδιωτικά τζετ, ελικόπτερα ή γιωτ, ενώ υπάρχουν, όπως διαβάζουμε στον διεθνή Τύπο, και εκείνοι που αγοράζουν ιδιωτικά μπούνκερ, παλιά πυρηνικά καταφύγια στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου, για να τη βγάλουν καθαρή σε κάθε περίπτωση.

3. Ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι λάθος, είναι έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας. Ύστερα από τέσσερις δεκαετίες περικοπών, το αποδυναμωμένο σύστημα Υγείας ορισμένων από τα πιο πλούσια κράτη του πλανήτη καταρρέει (Ιταλία) ή βρίσκεται στο χείλος της κατάρρευσης, με τα ποσοστά θνησιμότητας από την επιδημία να ξεπερνούν κατά πολύ εκείνα της Κίνας. Ταυτόχρονα γίνονται σήμερα ολοφάνερες οι δραματικές επιπτώσεις από την εγκατάλειψη του φαρμάκου, ενός ζωτικής σημασίας δημόσιου αγαθού, στις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες, που δεν έχουν κανένα συμφέρον να κάνουν δαπανηρές έρευνες για εμβόλια έναντι των ιών ή να αφιερώνουν κονδύλια για τεστ, αποθηκεύοντάς τα για ώρα ανάγκης. Τους είναι πολύ περισσότερο προσοδοφόρο να πουλάνε φάρμακα αφού νοσήσει ο πληθυσμός.

4. Παρόλα αυτά, οι κυβερνήσεις των ισχυρότερων κρατών δεν διανοούνται, για την ώρα, να αλλάξουν ρότα. Αναγκάζονται να πάρουν μέτρα έκτακτης ανάγκης, αλλά μόνο για να ξαναγυρίσουν στο business as usual το συντομότερο δυνατό, όπως έγινε και στη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008- 2011. Ουσιαστικά ακολουθούν και πάλι το δίπολο σοσιαλισμός για τους πλούσιους, καπιταλισμός για τους φτωχούς. Τα κράτη θα πάρουν την πλειοψηφία των μετοχών στις αεροπορικές εταιρείες και άλλους “εθνικούς πρωταθλητές” που κινδυνεύουν να χρεοκοπήσουν, για να τις σώσουν με χρήματα των φορολογουμένων, αλλά τα μέτρα για την προστασία των λαϊκών εισοδημάτων για την ώρα υπολείπονται κατά πολύ των αναγκών- στην Ελλάδα περισσότερο κι από ό,τι συμβαίνει αλλού.

5. Η αποσάθρωση της βιομηχανικής και αγροτικής παραγωγής πολλών χωρών το προηγούμενο διάστημα και η υπερδιόγκωση του τουρισμού, της εστίασης και της βιομηχανίας του θεάματος καθιστούν εξαιρετικά ευάλωτες τις περισσότερες Δυτικές οικονομίες απέναντι στην παρούσα κρίση. Ιδιαίτερη οξύτητα έχει το πρόβλημα για την Ελλάδα όπου οι εν λόγω κλάδοι έχουν μεγαλύτερο ειδικό βάρος από ό,τι συμβαίνει στις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες.

Η επόμενη μέρα

Η έκταση και το βάθος των επιπτώσεων από την εν εξελίξει οικονομική κρίση δεν μπορούν να προβλεφθούν- θα εξαρτηθούν πρώτα απ’ όλα από τη χρονική διάρκεια της πανδημίας. Το βέβαιο είναι ότι ο μετά την πανδημία κόσμος θα είναι πολύ διαφορετικός από εκείνον στον οποίο ζούσαμε μέχρι χθες.

Το περιοδικό Foreign Affairs, που εκφράζει ένα από πιο σοβαρά think tanks στις ΗΠΑ, χαρακτηρίζει την τρέχουσα κρίση ως το απόλυτο στρες τεστ μιας παγκοσμιοποίησης, που ήδη βρισκόταν σε απορρύθμιση. Πέρα από το βαρύ οικολογικό της αποτύπωμα, η μανία των αεροπορικών ταξιδιών (οι ταξιδιώτες αυξήθηκαν από 800 εκ σε 1,4 δισ από το 2010 μέχρι το 2008) αποδεικνύεται υγειονομική βόμβα για την παγκόσμια υγεία. Η καταστροφή των τοπικών αγροτικών καλλιργειών και βιοτεχνιών κάτω από τις ερπύστριες του ελεύθερου εμπορίου είναι πρόσθετος επιβαρυντικός παράγοντας.

Στο εδώλιο του κατηγορουμένου κάθεται πλέον και το μοντέλο της just-in-time παραγωγής, που στερεί από τα εθνικά κράτη πολύτιμα ανταλλακτικά την ώρα που είναι ζωτικά αναγκαία, καθώς δεν είναι διαθέσιμα στις αποθήκες. Η πιο σοβαρή επίπτωση θα ήταν το σπάσιμο των διεθνών παραγωγικών αλυσίδων και ο επαναπτρισμός εταιρειών σε μαζική κλίμακα, δηλαδή η αποσάθρωση του ίδιου του πυρήνα της παγκοσμιοποίησης.

Στο μέτωπο του κυκλώνα βρίσκεται ήδη η ΕΕ, η οποία θα αντιμετωπίσει σύντομα κυριολεκτικά υπαρξιακά διλήμματα, πολύ σκληρότερα από εκείνα που έφερε μπροστά της η κρίση χρέους των μεσογειακών χωρών, το 2010-11. Ιδιαίτερα η Ιταλία, που ήταν ήδη αδύναμος κρίκος της ευρωζώνης, θα αναγκαστεί να την εγκαταλείψει, αν δεν υπάρξει μια εκ βάθρων αναδιάρθρωση, καθώς το χρέος της θα εκτιναχθεί σε αστρονομικά όρια, συγκρίσιμα με εκείνα της Ελλάδας. Ακόμη και οι Γερμανοί αναγκάστηκαν να αψηφήσουν, προσωρινά, όχι μόνο το Σύμφωνο Σταθερότητας, αλλά και τη συνταγματική τους δέσμευση για ισοσκελισμένο προϋπολογισμό. Πάντως, η μέχρι τώρα αντίδραση της ΕΕ στην κρίση ήταν αποκαρδιωτική για τους λαούς της ηπείρου. Οι πιο σκληρά δοκιμαζόμενοι, οι Ιταλοί, νιώθουν αυτές τις μέρες ευγνωμοσύνη για τους γιατρούς της Κούβας και της Ρωσίας, όπως και για το ιατρικό υλικό που τους στέλνει η Κίνα, ενώ οι ισχυρότεροι Ευρωπαίοι εταίροι τους είχαν γυρίσει την πλάτη.

Ελπίδες και φόβοι

Ο χειρότερος, αν και όχι άμεσος, φόβος είναι να υποτροπιάσει η οικονομική κρίση σε κοινωνική. Εάν η δοκιμασία τραβήξει για πολλούς μήνες και οι πολιτικές ηγεσίες δεν πάρουν πραγματικά ριζοσπαστικά μέτρα, οι χώρες της Δύσης δεν αποκλείεται να αντιμετωπίσουν φαινόμενα πλήρους διάλυσης του κοινωνικού ιστού, με χαώδεις ταραχές, λεηλασίας, βιαιοπραγίες και ανάπτυξη του στρατού στις πόλεις, όπως έγινε μετά τον τυφώνα Κατρίνα στη Νέα Ορλεάνη, το 2005. Σ’αυτή την περίπτωση, θα δούμε να εφαρμόζεται το κατά Ναόμι Κλάιν Δόγμα του Σοκ σε απείρως μεγαλύτερη κλίμακα από κάθε ιστορικό προηγούμενο.

Δεν είναι μοιραίο, όμως, να εξελιχθούν έτσι τα πράγματα. Όλα θα εξαρτηθούν από τα αντισώματα αλληλεγγύης, σθένους και αγωνιστικότητας που θα αναπτύξουν οι λαοί μέσα από αυτή τη φοβερή εποχή, όπου δοκιμαζόμαστε όλοι. Στο μεταξύ, μαζί με όλες τις τραγωδίες που συσσωρεύει ο COVID- 19 σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, υπάρχουν και δυνητικά παράπλευρα οφέλη. Η ατμόσφαιρα στον πλανήτη καθάρισε και η κλιματική αλλαγή υποχώρησε μέσα σε δύο μήνες όσο δεν είχε γίνει ποτέ μέχρι σήμερα. Στη Βενετία ξαναεμφανίστηκαν λευκοί κύκνοι- υποθέτω ότι οι κάτοικοι του σκληρά δοκομαζόμενου Βένετο θα το είδαν ως οιωνό ελπίδας. Οι βραχυχρόνιες μισθώσεις ακινήτων μέσω Airbnb, που είχαν ξεφύγει από κάθε λογική κλίμακα, με βαριές συνέπειες για γειτονιές, νησιά και ενοικιαστές, υποχώρησαν δραματικά. Θέλοντας και μη, υποχρεωθήκαμε να κατεβάσουμε ταχύτητα, να σκεφτούμε με άλλο μάτι τις προτεραιότητες της ζωής και τις σχέσεις μας με τους αγαπημένους μας. Ένα ανέκδοτο που κυκλοφόρησε αυτές τις μέρες περιγράφει δύο νέα παιδιά που λένε: “Μένουμε εδώ και μία εβδομάδα με τους γονείς μας. Φαίνονται καλοί άνθρωποι”. Όλοι μας έχουμε να ανακαλύψουμε πολλά τούτες τις μέρες.