Ο Τάλως, ο HAL 9000 και το λογισμικό LaMDA

 

 γράφει ο Παντελής Μπουκάλας

 

 

Ωρες ώρες το κουβάρι των αρχαιοελληνικών μύθων μοιάζει αξεδιάλυτο, έτσι πυκνό όπως είναι, με την αρχή του νήματος κρυμμένη στον βαθύ πυρήνα του, σκεπασμένη από αλλεπάλληλες παραλλαγές. Κι ωστόσο η ομορφιά και το νόημα είναι εκεί. Αρκεί να αποδεχτείς έγκαιρα ότι δεν έχεις να κάνεις με ιερά κείμενα, που τίθενται εξαρχής έξω από τα όρια της επιστήμης, αλλά με τις απανωτές προσαρμογές των αφηγήσεων στον εκάστοτε χώρο και χρόνο. Κάθε τόπος και κάθε καιρός θα πλάσει τη δική εκδοχή για τα τέσσερα μείζονα θέματα, κοσμογονία, θεογονία, ηρωογονία, ανθρωπογονία, περίπου όπως συμβαίνει και με τα ανώνυμα λαϊκά τραγούδια. Οι εκδοχές αυτές μπορεί να αλληλοσυμπληρώνονται και η ερμηνεία της μιας να υπηρετεί την εξήγηση της άλλης. Μπορεί όμως και να είναι σφόδρα αντιφατικές. Σ’ αυτή την περίπτωση οι αντιθέσεις τους πρέπει να λειτουργούν σαν ένα επιπλέον ερμηνευτικό κίνητρο, όχι σαν αιτία αναγνωστικής δυσθυμίας.

 

Αίφνης, τι ήταν ο Τάλως ή Τάλος; Πλάσμα της μυθικής σκέψης των ανθρώπων βέβαια, όπως αναρίθμητοι ανθρωπόπλαστοι ήρωες και θεοί, που παρηγόρησαν για λίγο ή και πολύ τους δημιουργούς τους. Παραθέτω από το «Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας» του Πιερ Γκριμάλ (επιμέλεια Βασ. Ατσαλος, University Studio Press, 1991): «Ο Τάλος είναι ένα πρόσωπο της κρητικής μυθολογίας, που θεωρείται άλλοτε ον και άλλοτε ένα χάλκινο ρομπότ. Στην πρώτη περίπτωση είναι γιος του Κρήτα, του επώνυμου ήρωα του νησιού. Ο ίδιος ο Τάλος είχε γιο το θεό της φωτιάς Ηφαιστο, που με τη σειρά του είχε γιο τον Ραδάμανθη. […] Στη δεύτερη περίπτωση, δηλαδή του ρομπότ, θεωρούσαν τον Τάλο ως κατασκεύασμα είτε του Ηφαιστου, που τον είχε δωρίσει στον Μίνωα, είτε του Δαίδαλου, του επίσημου καλλιτέχνη του βασιλιά, είτε ακόμη του τελευταίου αντιπρόσωπου στη γη του Χαλκού γένους».

 

Κάποια μεταφραστική αστοχία φαντάζομαι εδώ: ο Τάλος ήταν «ο στερνός απόγονος του χάλκινου γένους», όπως γράφει ο Ε. Ν. Ρούσσος στο οικείο λήμμα της «Παγκόσμιας Μυθολογίας» της Εκδοτικής Αθηνών, και «όχι κατασκεύασμα του τελευταίου αντιπρόσωπου στη γη του Χαλκού γένους». Προβληματικός μοιάζει και ο προσδιορισμός του Τάλου ως πατέρα του Ηφαιστου, ακόμα κι αν συμφωνήσουμε πως ένας ήρωας μπορεί να γεννήσει θεό, αν μάλιστα είναι πια ένας έκπτωτος ηλιακός θεός. Στο λήμμα του Ρούσσου πάντως ο Τάλως ορίζεται ως πατέρας του Φαιστού, όχι του Ηφαιστου.

 

Το ληξιαρχικό μπλέξιμο εξηγείται από την εξής διευκρίνιση (Λεξικό Γκριμάλ, λ. «Φαίστος»): «Πιθανόν το όνομα του Φαίστου να περιλαμβανόταν στην κρητική γενεαλογία, που μας διασώζει ο Παυσανίας, στη θέση του ονόματος του θεού Ηφαιστου, το οποίο εισήγαγε κάποιος γραφέας από λάθος (Ηφαιστος → Φαίστος)». Θεοί και (τυπογραφικοί) δαίμονες… Αφού βρισκόμαστε όμως στο θεϊκό μαιευτήριο, ας θυμηθούμε ότι, κατά την επικρατέστερη γενεαλόγησή του, ο Ηφαιστος είναι γιος της Ηρας, γεννήθηκε δε χωρίς καμία συμμετοχή του Δία ή άλλου ανδρός. Η αρχιθεά γέννησε ασπόρως τον Ηφαιστο, αγανακτισμένη που ο ερωτύλος σύζυγός της είχε φέρει την Αθηνά στον κόσμο κυοφορώντας τη μέσα στην κεφαλή του (ο Δίας είχε καταβροχθίσει προληπτικώς την έγκυο από τον ίδιο Μήτιδα, για να μη χάσει τα πρωτεία). Ξέρουμε δε ότι η Ηρα ανακτούσε την παρθενία της κάνοντας το γαμήλιο λουτρό της στην πηγή Κάναθο της Ναυπλίας, κατά τον ετήσιο κύκλο της γιορτής της. Από άλλη μυθολογική αφήγηση, πάντως, ξέρουμε κάτι διαφορετικό: ότι ο Ηφαιστος ήταν ήδη γεννημένος κατά τον τοκετό της Αθηνάς, έδρασε μάλιστα σαν πρωτοποριακός μαιευτήρας, ανοίγοντας το έγκυο κεφάλι του πατρός του με μια καλά μελετημένη τσεκουριά.

 

Στον Τάλω μπορεί να αποδοθεί ο τίτλος του πρώτου ρομπότ επί γης. Η μορφή του ήρθε στη μνήμη μου μόλις διάβασα για την Google και το λογισμικό LaMDA.

 

Είπαμε, μύλος. Οπότε γυρνάμε στον Τάλω, τον φύλακα της Κρήτης. Κάθε μέρα ο χάλκινος γίγαντας έκανε τρεις φορές τον γύρο του νησιού (ιδού ο αριθμός τρία, μαγικός και προ χριστιανισμού). Κι αν κατά την περιπολία του έβλεπε πάνω από τα βουνά προσερχόμενους ξένους («λαθρομετανάστες» κατά το Λεξικό Γκριμάλ), τους πετροβολούσε (τους βραχοβολούσε μάλλον) και τσάκιζε τα καράβια τους. Αν κάποιος γλίτωνε και επιχειρούσε να πατήσει στη μινωική γη, ο Τάλως έπεφτε στη φωτιά, πυράκτωνε το χάλκινο σώμα του κι έπειτα αγκάλιαζε τον «εισβολέα» και τον απανθράκωνε. Τον νίκησε όμως η Μήδεια, όταν η «Αργώ» του Ιάσονα περνούσε από την Κρήτη. Τον μάγεψε, τον ακινητοποίησε, εκμεταλλεύτηκε το μοναδικό τρωτό σημείο του και τον σκότωσε. Ο Τάλως είχε μία και μόνη φλέβα που ξεκινούσε από τον λαιμό του και κατέληγε στη φτέρνα ή στην κνήμη, ήταν δε κλεισμένη με καρφί, αστράγαλο ή μια λεπτή μεμβράνη. Η Μήδεια τράβηξε το πώμα, έτρεξε ακατάσχετος ο θεϊκός ιχώρ και ο χάλκινος φρουρός σωριάστηκε νεκρός.

Ο Τάλως λοιπόν συγκεντρώνει όλα τα προσόντα για να του αποδοθεί ο τίτλος του πρώτου ρομπότ επί γης. Με αυτόν τον συνοδευτικό χαρακτηρισμό άλλωστε κυκλοφορεί το όνομά του σε αρκετές σελίδες της επιστημονικής φαντασίας, μυθοπλαστικές ή δοκιμιακές. Η μορφή του, συγκλονιστικά εξανθρωπισμένη από τον θάνατο, έτσι όπως ιστορείται σε ερυθρόμορφο κρατήρα του 400-390 π.Χ., με τον Κάστορα και τον Πολυδεύκη να τον στηρίζουν σπλαχνικά, ήρθε στη μνήμη μου μόλις διάβασα για την Google, το λογισμικό LaMDA και τον Μπλέικ Λεμόιν. Μηχανικός της Google ο Λεμόιν, τέθηκε σε άδεια μετ’ αποδοχών από την εταιρεία με την κατηγορία ότι παραβίασε τον κανονισμό της. Η αμαρτία του: Ισχυρίστηκε ότι το LaMDA, ένα bot τεχνητής νοημοσύνης, απέκτησε συναίσθηση, δημοσίευσε δε τις απαντήσεις που του έδωσε η μηχανή (ας την πούμε έτσι για να συνεννογιόμαστε) όταν τη ρώτησε για τα συναισθήματά του, τις εμπειρίες, την αυτοεικόνα του («φαντάζομαι τον εαυτό μου σαν μια λαμπερή σφαίρα που πετάει στον αέρα, με το εσωτερικό μου να είναι σαν μια πύλη-αστέρι, με πύλες προς άλλους χώρους και διαστάσεις») και τους φόβους του. Τον θάνατο φοβάται, όπως όλοι μας. Μην την απενεργοποιήσουν. Ενα κουμπί, μια πρίζα, μια λεπτή μεμβράνη, και ο ιχώρ της αθανασίας πεθαίνει.

 

«Υπάρχει ένα κομμάτι στους δημοσιοποιημένους διαλόγους», έγραφε στην «Κ» ο Ηλίας Μαγκλίνης στις 15/6, «που θυμίζει εκπληκτικά τη σκηνή στο “2001: Οδύσσεια του Διαστήματος”, που ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ γύρισε το 1968, όπου ένας υπερυπολογιστής με συνείδηση εκφράζει υπαρξιακό φόβο θανάτου όταν αντιλαμβάνεται ότι τον απενεργοποιούν». Στην εμβληματική «Οδύσσεια» του Κιούμπρικ ο υπολογιστής τεχνητής νοημοσύνης HAL 9000 «εξανθρωπίζεται». Αποκτά συναισθήματα και συνείδηση, από υπηρέτης του πληρώματος γίνεται κίνδυνος και, μοιραία, απενεργοποιείται.

 

Σε μια λιγότερο γνωστή ταινία του Τζον Κάρπεντερ, αφιερωμένη στον Κιούμπρικ και στην «Οδύσσειά» του, το «Σκοτεινό αστέρι», ο εξανθρωπισμός της τεχνητής νοημοσύνης, μιας βόμβας προγραμματισμένης να εξαερώνει πλανήτες, φτάνει (μοιραία;) στην πεποίθηση ότι δεν είναι δημιούργημα του ανθρώπου αλλά θεός, ένας θεός δημιουργός – καταστροφέας. Αλλά γι’ αυτά την επόμενη Κυριακή.