Το Νόμπελ της ντροπής, Νο.2

Του Γιάννη Βαρουφάκη

Τέτοια εποχή, πριν τρία χρόνια, έκανε την εμφάνισή του, εδώ στο protagon, το πρώτο άρθρο με τον σημερινό τίτλο: Το «Νόμπελ» της Ντροπής. (1) Η εισαγωγική παράγραφος έλεγε τα εξής, τα οποία αναπαράγω καθώς ισχύουν απολύτως και ως προς το φετινό «Νόμπελ» Οικονομικών το οποίο μόλις απενεμήθη:

«Φανταστείτε ότι μια επιδημία βαριάς φυματίωσης έχει ξεσπάσει σε όλο τον κόσμο. Τώρα σκεφτείτε τι θα γινόταν αν, την ίδια χρονιά που τα θύματά της πολλαπλασιάζονται, η επιτροπή Νόμπελ αποφάσιζε να απονείμει το βραβείο ιατρικής σε τρεις επιδημιολόγους που όχι μόνο αγνοούσαν τη φυματίωση σε όλη τους την καριέρα, αλλά και που συστηματικά απέκλειαν την πιθανότητα να επιστρέψει η φυματίωση ως επιδημία. Φαντάζομαι να συμφωνείτε ότι ένα τέτοιο Νόμπελ, εν μέσω κρίσης, θα εξόργιζε όλους. Κι όμως, μια τέτοια ανακοίνωση έγινε την περασμένη εβδομάδα αλλά κατακραυγή καμία.»

Οι φετινοί νικητές του πολύκροτου βραβείου είναι οι κύριοι Eugene Fama και Lars Peter Hansen, του Πανεπιστημίου (και της λεγόμενης Σχολής) του Σικάγο, και ο Robert Shiller του Πανεπιστημίου του Yale. Το ότι ο κ. Fama (και σε μικρότερο βαθμό ο κ. Hansen) κρίθηκε κατάλληλος για αυτή τη μέγιστη τιμητική διάκριση ενισχύει τα μέγιστα το συμπέρασμα του άρθρου εκείνου που πρωτοεμφανίστηκε σε τούτες εδώ τις σελίδες τον Οκτώβριο του 2010:

«Ίσως ποτέ στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος δεν έχει οικοδομηθεί ένας τέτοιος ιδεολογικός και θεωρητικός θρίαμβος στη βάση μιας τεράστιας αλυσίδας θεωρητικών αποτυχιών, όπως αυτές των σύγχρονων οικονομολόγων. Δεδομένου ότι το Νόμπελ ακόμα συμβολίζει την επιστημονική συμβολή στην επίλυση (και όχι στην ενίσχυση και πολλαπλασιασμό) βασικών προβλημάτων της ανθρωπότητας, μία λύση υπάρχει: η άμεση κατάργηση του Νόμπελ Οικονομικών.»

Πράγματι, η επιλογή του κ. Fama αποτελεί μέγιστη πρόκληση απέναντι τόσο στα θύματα του Κραχ του 2008 (και της Κρίσης που ακολούθησε, και η οποία τυραννά και την Ελλάδα σήμερα) όσο και απέναντι σε κάθε λογικά σκεπτόμενο άνθρωπο. Κι αυτό επειδή ο κ. Fama ήταν ο άνθρωπος που έδωσε στη Wall Street, και στους λοιπούς τραπεζίτες, τη θεωρητική και «επιστημονική» νομιμοποίηση (κάλυψη δηλαδή) να προβούν στα έκτροπα που οδήγησαν στο Κραχ. Με τις έξυπνες θεωρητικές του διατυπώσεις δημιούργησε την ψευδαίσθηση ότι οι αγορές πάντα και παντού δίνουν τις «σωστές» τιμές στους χάρτινους τίτλους. Με άλλα λόγια, απέκλεισε το ενδεχόμενο οι αγορές να δημιουργήσουν φούσκες των οποίων το σκάσιμο να προκαλέσει μια κρίση. Με απλά λόγια, ήταν ο θεωρητικός που εξόπλισε το χέρι της Wall Street με το όπλο που σκότωσε τα όνειρα μιας γενιάς. Χτες, εν την σοφία της, η Τράπεζα της Σουηδίας απεφάνθη ότι ο κύριος αυτός πρέπει να τιμηθεί με «Νόμπελ». Τι να πει κανείς...

Ως απόδειξη ότι η εν λόγω επιτροπή αποτελείται από εκλέκτορες που δεν είναι μόνο ανόητοι αλλά είναι και δειλοί, δεν τόλμησαν να δώσουν το βραβείο μόνο στον κ. Fama και στον συνάδελφό του από το Σικάγο ο οποίος κινείτο λίγο πολύ εντός της «γραμμής» Fama (τον κ. Hansen). Φοβούμενοι την εύλογη κατακραυγή, προσέθεσαν και τρίτο νικητή στο φετινό βραβείο: τον εξαιρετικό καθηγητή του Yale Robert Shiller – έναν άνθρωπο ο οποίος μέρα-νύχτα πασχίζει (και καταφέρνει) να αποδείξει, με στατιστικά και θεωρητικά εργαλεία, πόσο επικίνδυνη είναι η θεωρία του... κ. Fama. (Ο Shiller έγινε γνωστός φέρνοντας στο φως τη συχνότητα με την οποία η θεωρία του κ. Fama ανατρέπεται από την πραγματικότητα.)

Θα πει κάποιος: Γιατί δεν επικροτείς το γεγονός ότι η επιτροπή έδειξε αμεροληψία, βραβεύοντας και τον κ. Fama και τον κ. Shiller; Επειδή, αγαπητέ αναγνώστη, εδώ δεν πρόκειται για δύο επιστήμονες με μια εύλογη, δημιουργική και ενδιαφέρουσα διαφωνία. Εδώ έχουμε μια περίπτωση ανάλογη με την υποθετική απονομή του Νόμπελ Φυσικής τόσο στον Γαλιλαίο όσο και στον Ιεροεξεταστή που τον καταδίκασε.

Κλείνοντας, για όσους ενδιαφέρονται για την ουσία της «Θεωρία των Αποτελεσματικών Αγορών» για την οποία εισέπραξε το «Νόμπελ» ο κ. Fama, ακολουθεί η παρουσίαση των τριών αλληλένδετων τοξικών θεωριών οι οποίες, προ του 2008, νομιμοποίησαν θεωρητικά το ξεχαρβάλωμα όλων των κανόνων που, έως το 1998, έθεταν όρια στην ασυδοσία των τραπεζιτών. Οι τρεις αυτές τοξικές θεωρίες είναι: Η «Θεωρία Ορθολογικών Προσδοκιών», η Θεωρία των Αποτελεσματικών Αγορών» του κ. Fama και, τέλος, η «Θεωρία των Πραγματικών Οικονομικών Κύκλων».

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Τρεις τοξικές θεωρίες (2)

Θεωρία 1η: Η Υπόθεση Ορθολογικών Προσδοκιών - ΥΠΟ (3)

Έστω μια θεωρία Θ που αφορά τους κανόνες που διέπουν τις δικές μας πράξεις και τις πράξεις των ανταγωνιστών μας. Η ΥΠΟ λέει το εξής απλό: Απορρίπτουμε τη Θ εφόσον η ακρίβειά της βασίζεται στην υπόθεση ότι κάποιοι από εμάς θα συμπεριφέρονται αντίθετα από τους κανόνες που, σύμφωνα με τη Θ, διέπουν (ή θα έπρεπε να διέπουν) τις πράξεις μας! Με άλλα, πιο απλά, λόγια, απορρίπτονται όλες οι θεωρίες που υποτιμούν τη δυνατότητα κάποιων ανθρώπων (των οποίων τη συμπεριφορά εξηγούν) να τις κατανοούν και να τις εκμεταλλεύονται για ίδιον όφελος.

Επειδή αυτό ακούγεται πολύ περίπλοκο, ένα παράδειγμα είναι αναγκαίο: Ας πάρουμε τη θεωρία Θ που εξηγεί πώς μπλοφάρουν οι καλοί παίκτες στην πόκα (ή σε οποιοδήποτε χαρτοπαίγνιο ή, γιατί όχι, στο Χρηματιστήριο). Προσέξτε γιατί η Θ αναγκαστικά πρέπει να υποθέτει ότι οι περισσότεροι παίκτες δεν γνωρίζουν τη Θ: Έστω ότι σε μια παρτίδα πόκας η Θ μου λέει ότι πρέπει να μπλοφάρω. Για να είναι σοφή αυτή η συμβουλή, δεν πρέπει να γνωρίζει ο αντίπαλός μου ότι αυτό με συμβούλεψε η Θ (καθώς αν το γνώριζε θα ήξερε ότι ετοιμάζομαι να μπλοφάρω και έτσι η μπλόφα μου θα αποτύγχανε). Πώς δεν θα το ξέρει; Ο μόνος τρόπος είναι να είμαι εγώ αρκετά έξυπνος να γνωρίζω τη Θ αλλά ο αντίπαλός μου να μην την ξέρει. Άρα, η Θ μου είναι χρήσιμη (δηλαδή είναι «καλή» θεωρία) μόνο εφόσον δεν τη γνωρίζει ο αντίπαλός μου. Συμπερασματικά, είτε η Θ μου είναι χρήσιμη, όταν οι αντίπαλοί μου δεν τη γνωρίζουν, είτε είναι άχρηστη, όταν όλοι τη γνωρίζουν.  

Σε αυτό το σημείο παρεμβαίνει η ΥΠΟ λέγοντας το εξής: Καμία τέτοια θεωρία Θ δεν μπορεί να εξηγεί τις πράξεις μας για πολύ καιρό καθώς βασίζεται στην υπόθεση ότι μια μεγάλη μερίδα ατόμων θα συμπεριφέρεται με τρόπο που θα μετάνιωναν αν ήξεραν τη Θ. Στον βαθμό που οι συμμετέχοντες που τη γνωρίζουν κερδίζουν εις βάρος εκείνων που δεν τη γνωρίζουν, όλοι έχουν κίνητρο να τη μάθουν. Όμως όταν όλοι την κατανοήσουν, παύει να μπορεί να δίνει συμβουλές για το πότε πρέπει να μπλοφάρεις. Αχρηστεύεται. Η ΥΠΟ λοιπόν σπεύδει σε αυτό το συμπέρασμα λέγοντας ότι θεωρία του πότε πρέπει να μπλοφάρεις στην πόκα δεν μπορεί να υπάρξει. Ή, τουλάχιστον, ότι δεν μπορεί να είναι χρήσιμη για πολύ καιρό. Αργά ή γρήγορα οι «παίκτες» θα την αχρηστεύσουν... κατανοώντας την.

Ως εδώ καλά. Γιατί κατατάσσω την ΥΠΟ στην κατηγορία των τοξικών θεωριών; Για να ισχύει η ΥΠΟ, τότε τα ανθρώπινα λάθη (όταν κάνουν προβλέψεις για κάποια οικονομική μεταβλητή, όπως, για παράδειγμα, ο πληθωρισμός, οι τιμές των δημητριακών, η τιμή ενός παραγώγου ή μιας μετοχής) πρέπει πάντα να είναι τυχαία, δηλαδή είναι αδύνατον να τυποποιηθούν, να συσχετιστούν ή να θεωρητικοποιηθούν. Αρκούν μερικά δευτερόλεπτα σκέψης για να αντιληφθεί κανείς ότι σύμφωνα με την ΥΠΟ δεν πρέπει να αναμένεται ποτέ Ύφεση και, πολλώ δε μάλλον, Κρίση.

Θεωρία 2η: Η Υπόθεση των Αποτελεσματικών Αγορών ΥΑΑ (4)

Πρόκειται για την υπόθεση του Eugene Fama ότι κανείς δεν μπορεί συστηματικά να κερδίζει παίζοντας στις αγορές μαντεύοντας καλύτερα από... τις αγορές. Όπως κανείς δεν μπορεί να ελπίζει ότι αν στρίψει ένα νόμισμα θα μπορεί να προβλέπει συστηματικά αν θα προκύπτει κορώνα ή γράμματα, έτσι και στις αγορές συστηματικά κέρδη πάνω από τη μέση απόδοση των αγορών δεν νοούνται, σύμφωνα πάντα με την ΥΑΑ.

Ποιο είναι το σκεπτικό της ΥΑΑ; Το εξής: Θεωρείται δεδομένο ότι όλες οι γνωστές πληροφορίες (που έχουν κατ' ιδίαν οι διαφορετικοί «παίκτες») έχουν ήδη παίξει τον ρόλο τους στη διαμόρφωση των τρεχουσών τιμών - έχουν, ουσιαστικά, αποκαλυφθεί ήδη! Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι οι «παίκτες» επιλέγουν σωστά. Κάποιοι υπερ-τιμούν τις μετοχές ή τους τίτλους που αγοράζουν ενώ άλλοι τις υπο-τιμούν. Όμως, ακόμα και όταν όλοι σφάλουν, η αγορά έχει «δίκιο» κατά μέσον όρο και έτσι κανείς δεν μπορεί συστηματικά να κερδίζει πάνω από τον μέσο όρο απόδοσης σε αυτή την αγορά. Μια υπόθεση για την οποία μόνο ο Πάνγλωσσος (του Βολταίρου) θα ήταν περήφανος, καθώς υποθέτει την καλύτερη (και αποτελεσματικότερη) όλων των πιθανών αγορών!

Ο συνδυασμός των δύο παραπάνω θεωρητικών υποθέσεων (ΥΟΠ και ΥΑΑ) αποτέλεσε για δεκαετίες τη ραχοκοκαλιά των τοξικών θεωριών. Για ποιον λόγο; Επειδή οι υφέσεις είναι, εξ ορισμού, συστηματικά φαινόμενα στη διάρκεια των οποίων οι αποκλίσεις από το φυσιολογικό (π.χ. οι πτωχεύσεις νοικοκυριών και επιχειρήσεων) δεν είναι τυχαίες αλλά αλληλένδετες και συσχετισμένες. Όσο αιφνιδιαστικά και αν ενσκήπτουν, εκτυλίσσονται με έναν συγκεκριμένο τρόπο και η κάθε μια από τις φάσεις τους συσχετίζεται με ό,τι προηγήθηκε. Όσοι πίστεψαν προ του 2008 ότι η οικονομία της αγοράς σέβεται τον συνδυασμό ΥΟΠ και ΥΑΑ πείθονταν ότι δεν μπορεί ποτέ να προκύψει Ύφεση ή Κρίση. Αυτή η πεποίθηση ήταν που έκανε τους «παίκτες» του χρηματοπιστωτικού τομέα, τους μεγαλοτραπεζίτες, τους πολιτικούς, τους κεντρικούς τραπεζίτες κοκ να πράττουν χωρίς ειρμό και περιορισμό, πεπεισμένοι πως, ό,τι και να κάνουν, όλα καλά θα πάνε. Αυτή η πεποίθηση, με άλλα λόγια, αυτές οι τοξικές θεωρίες συνεισέφεραν τα μέγιστα στην Κρίση. Και τι νομίζετε ότι έκαναν όταν ξάφνου ξέσπασε η Κρίση που οι θεωρίες τους είχαν αποκλείσει ως αδύνατες; Απλά στρέφονταν στην τρίτη τοξική θεωρία:

Θεωρία 3η: Θεωρία Πραγματικών Οικονομικών Κύκλων - ΘΠΙΚ (5)

Με αφετηρία τις πρώτες δύο εκ των τοξικών θεωριών (βλ. ΥΟΠ και ΥΑΑ πιο πάνω) η ΘΠΟΚ παρουσιάζει τον καπιταλισμό ως μια εύρυθμη Γαία. Αν αφεθεί μόνος του, θα πετύχει αυτόματα μια κατάσταση αρμονίας του «οικοσυστήματός» του δίχως ποτέ να δημιουργεί Κρίσεις (όπως το 2008). Ωστόσο, ενδέχεται να δεχτεί «εξωγενή» σοκ, εξωτερικές επιθέσεις όπως, π.χ. η Γαία που πλήττεται από μετεωρίτες. Πώς αντιδρά ο πλανήτης σε αυτές τις «επιθέσεις»; Σταδιακά αλλά σίγουρα. Στην αρχή μπορεί (αν ο μετεωρίτης είναι μεγάλος) να αλλάξει ακόμα και το κλίμα, να εξαπλωθούν οι πάγοι (έτσι όπως έγινε στην Εποχή των Παγετώνων). Όμως κάποια στιγμή η Γαία αντιδρά ενδογενώς και προσαρμόζεται απορροφώντας τα εξωγενή σοκ. Κάπως έτσι αντιμετωπίζει η ΘΠΟΚ τις οικονομικές Κρίσεις.

Ξεκινώντας με τις υποθέσεις ΥΑΑ-ΥΟΠ, θεωρεί ότι οι κρίσεις έρχονται απέξω, εκτός της λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος. Π.χ. προκαλούνται από τον παρεμβατισμό των κυβερνήσεων, από μια ανυπάκουη Κεντρική Τράπεζα, από τα ειδεχθή συνδικάτα, τους Άραβες πετρελαιοπαραγωγούς, τους ξένους, κ.λπ. Για την Κρίση, με άλλα λόγια, φταίνε παράγοντες εξωγενείς προς τις αγορές. Κι όπως η Γαία καταφέρνει να απορροφήσει τα εξωγενή σοκ, έτσι και οι κοινωνίες της αγοράς, εφόσον τις αφήσουν οι «εξωγενείς» παράγοντες (π.χ. το κράτος) στην ησυχία τους, ξέρουν πώς να τα απορροφήσουν και να προσαρμοστούν. Μπορεί να απαιτηθεί κάποιο χρονικό διάστημα μέχρι να απορροφηθούν τα κύματα του σοκ και ενδέχεται να υπάρξουν πολλά θύματα, όμως ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης μιας Κρίσης είναι να αφεθεί ο καπιταλισμός να αντεπεξέλθει μόνος του, χωρίς να υποστεί νέα σοκ από ιδιοτελείς κρατικούς αξιωματούχους και τους συνοδοιπόρους τους (οι οποίοι ισχυρίζονται υποκριτικά ότι προασπίζονται το δημόσιο συμφέρον προκειμένου να προωθήσουν τη δική τους ατζέντα).

Αυτή είναι η τρίτη των τριών τοξικών θεωριών που κυριαρχούσαν στην οικονομική επιστήμη προ του 2008. Οι πρώτες δύο συνεισέφεραν στη σημερινή Κρίση, πείθοντας ότι είναι... αδύνατη, ενώ η τρίτη έρχεται να συμπληρώσει το κακό επιχειρηματολογώντας ότι, τώρα που προέκυψε αυτό που δεν μπορούσε να έχει προβλέψει, καλό είναι να συνεχίσουμε να κάνουμε αυτό που κάναμε πριν προκύψει η Κρίση με μεγαλύτερη ένταση: Απορύθμιση των αγορών, ιδιωτικοποίηση, αύξηση των ανισοτήτων κ.λπ. κ.λπ.

(1) Τα εισαγωγικά που περικλείουν το «Νόμπελ» οφείλονται στο ότι το Νόμπελ Οικονομικών δεν είναι πραγματικό Νόμπελ, όπως εκείνο της Φυσικής, της Λογοτεχνίας κ.λπ. Δημιουργήθηκε από την Κεντρική Τράπεζα της Σουηδίας και ονομάζεται «Βραβείο Οικονομικών της Τράπεζας της Σουηδίας προς τιμή του Alfred Nobel». Η επιτυχία της Τράπεζας της Σουηδίας ήταν να πείσει την επιτροπή των πραγματικών Νόμπελ να γίνεται η ανακοίνωση και η απονομή του δικού της βραβείου οικονομικών την ίδια εποχή και στο ίδιο κτήριο.

(2) Οι παρουσιάσεις των τριών αυτών θεωριών πρωτοεμφανίστηκαν στο παράρτημα του 1ο Κεφαλαίου του βιβλίου μου «Ο παγκόσμιος Μινώταυρος»

(3) Rational Expectations Hypothesis

(4) Efficient Markets Hypothesis

(5) Real Business Cycle Theory

http://www.protagon.gr/

ένα άρθρο των πρωταγωνιστών