Ημερολόγια Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, «Παιδεία και Αρχαία Ελληνικά»

Του Ανδρέα Ζαμπούκα

Χθες, 7 Φεβρουαρίου 2016, έφυγε από τη ζωή ο ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος σε ηλικία 103 ετών. Στη μνήμη αυτού του σπουδαίου πνευματικού ανθρώπου παραθέτω ένα άρθρο του που δημοσιεύτηκε στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, στις 22/09/2013:

«Παιδεία και Αρχαία Ελληνικά»

Η επικοινωνία με τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων στην ίδια τη γλώσσα τους αποτελεί εξαίσια πνευματική απόλαυση, με βαθύτατη παιδευτική επενέργεια.

Η παιδεία σήμερα υπέχει οξύτατα προβλήματα, και προς αξιοποίηση των νέων δυνατοτήτων και προς ικανοποίηση των νέων αναγκών, των συνυφασμένων προπάντων με τη γοργότατη πρόοδο των θετικών επιστημών και της τεχνικής. Δεν έπαυσε όμως η παιδεία να έχει ως κύριο σκοπό τη διάπλαση του νέου ανθρώπινου πλάσματος σε ηθικοπνευματικά συγκροτημένο άνθρωπο, ικανό για τον αυτοκαθορισμό της ζωής του με τρόπο άξιο. Και δεν συμβαίνει σε καμιά χώρα να μην αποσκοπεί επίσης η παιδεία τη συντήρηση και την ανάπτυξη του ιδιαίτερου πνευματικού πολιτισμού και της ιδιαίτερης γλώσσας του λαού της.

Η παιδεία του ελληνικού λαού σήμερα έχει ορισμένα χαρακτηριστικά βαρυσήμαντα. Και για την ηθικοπνευματική διάπλαση των μαθητών και για τη συντήρηση και ανάπτυξη του εθνικού πολιτισμού, διαθέτει μέγα πλούτο εκπαιδευτικών αγαθών υπέρτατης αξίας, με οικουμενική ακτινοβολία. Εννοούμε τα έργα της ελληνικής γραμματείας, αρχαίας προπάντων, αλλά και μεταγενέστερης, ή και τα έργα της ελληνικής τέχνης, αρχαίας και βυζαντινής. Εξ άλλου, η γλώσσα, ως όργανο και ως αντικείμενο της ελληνικής παιδείας σήμερα, είναι και μητρική γλώσσα των μαθητών και σύγχρονη φάση μιας εξαίρετης γλώσσας με ηλικία χιλιετιών και με ανταύγεια οικουμενική επίσης.

Πρόβλημα καίριο άρα της ελληνικής παιδείας, εκτός από άλλα, είναι, πώς θα εμπεδωθεί η επικοινωνία των σημερινών Ελλήνων με το μοναδικό αυτό πλούτο ελληνόγλωσσων πνευματικών αγαθών, και πώς θα καλλιεργηθεί η σημερινή γλώσσα του ελληνικού λαού, ώστε να αποκτήσει άκρα επάρκεια.

Χρειαζόμαστε κατ' εξοχήν σήμερα, στην πολύτροπη και ταχύρρυθμη κοινωνία μας, πολυδύναμη γλώσσα με άρτια λειτουργικότητα, ώστε να παρέχει ευχέρεια για έκφραση, αυθόρμητη σχεδόν, με ακρίβεια και σαφήνεια, στον καθημερινό βίο, ή και να συμβάλλει στη γνήσια πνευματική διάπλαση των ανθρώπων, και ακόμη να μην υστερεί στην υπηρεσία της επιστήμης, της τεχνολογίας, της γραφειοκρατίας.

Επιβάλλεται, άρα, η πολυφρόντιδη καλλιέργεια της σημερινής γλώσσας του ελληνικού λαού προς επάρκειά της πολλαπλή, και πρέπει να επιτελείται με πρόσφορο τρόπο, σύμφωνα και προς τις υποδείξεις της γλωσσολογίας και της παιδαγωγικής. Μεγάλη όμως αρωγή έχει να δεχθεί η απαραίτητη αυτή καλλιέργεια, πιστεύομε, από την οικείωση των σημερινών Ελλήνων, σε κάποιο βαθμό έστω, με τις προγενέστερες φάσεις της ελληνικής γλώσσας.

Η επικοινωνία με τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων στην ίδια τη γλώσσα τους αποτελεί εξαίσια πνευματική απόλαυση, με βαθύτατη παιδευτική επενέργεια. Σε πολύ μικρότερο βαθμό έχει παρόμοιο αποτέλεσμα η επικοινωνία διαμέσου των μεταφράσεων, όπου χάνεται σε μέγα βαθμό η απαράμιλλη μορφή των κλασικών αυτών κειμένων, η συντελεστική του απενανάληπτου κάλλους και της νοηματικής τους πυκνότητας, καθώς και της ενάργειας και βαθυσημίας τους.

Εξ άλλου, η αττική προπάντων γλώσσα, η τρισένδοξη αυτή και ιστορικά σημαντικότατη φάση της ελληνικής γλώσσας, αποτελεί καθεαυτήν έξοχο παιδευτικό αγαθό, με την πνευματικότατη συγκρότησή της, όπου συναιρούνται υποδειγματικά η λογική δομή και η αισθητική χάρη.

Η σημερινή κατάσταση της Μέσης Παιδείας στη χώρα μας, καθώς η διδασκαλία των έργων των αρχαίων Ελλήνων από το πρωτότυπο περιορίζεται σε μόνα τα Λύκεια, εκτός από τα γνωστά πρακτικά μειονεκτήματα, έχει και ηθικό ελάττωμα, ιδιαίτερα έκδηλο για μία δημοκρατική χώρα, όπου η υποχρεωτική εκπαίδευση των παιδιών του λαού σταματάει πριν από τη μαθητεία τους σε Λύκεια. Με αυτήν δηλαδή χωρίζονται οι αυριανοί πολίτες σε δύο κατηγορίες: αυτούς που γνώρισαν ώς κάποιο βαθμό την εθνική γλώσσα τους ολόκληρη και γεύθηκαν τους πνευματικούς θησαυρούς της εθνικής τους κληρονομιάς από το πρωτότυπο, και αυτούς που μόλις αξιώθηκαν να γνωρίσουν κάπως τη σημερινή μόνο φάση της εθνικής γλώσσας τους και να γευθούν απλώς σε αφυδατωμένη μορφή τους εθνικούς τους πνευματικούς θησαυρούς.

Μέλημα της εκπαιδευτικής πολιτικής πρέπει να είναι το παρόν και το μέλλον του ελληνικού λαού. Πιστεύομε, όμως, ότι η ζωή του και η προκοπή του, και σήμερα και στο μέλλον, ωραΐζεται και πλουτίζεται και στηρίζεται από την όσο το δυνατόν πιο γνήσια επικοινωνία με τα κλασικά έργα της ελληνικής γραμματείας, πρόσφορα και να τον καταστήσουν ικανό για δημιουργική προσαρμογή προς καινούργιες συνθήκες εργασίας και ζωής. Επίσης πιστεύομε, ότι πολύτιμο στοιχείο εθνικής αυτογνωσίας των Ελλήνων, και μάλιστα όσων ζουν διασπαρμένοι σε μακρινές χώρες της υφηλίου, είναι η γνώση της ελληνικής γλώσσας. Για τους Ελληνες της διασποράς προπάντων, η γνώση, έστω σε κάποιο βαθμό, και της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, ή και ορισμένων χωρίων από τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, αποτελεί αυθεντικό στοιχείο εθνικής ταυτότητας, αλλά συχνά και τίτλο ευγένειας προς τους ξένους.

Πιστεύομε ακόμη ότι ο ελληνικός λαός είναι θεματοφύλαξ των έργων της κλασικής ελληνικής γραμματείας, με ειδική ευθύνη απέναντι ολόκληρης της ανθρωπότητας. Και ως στόχο απώτερο βλέπομε την ανάδειξη της χώρας μας σε περίβλεπτο σπουδαστήριο της Οικουμένης για τα ελληνικά γράμματα, πολύτιμα και ανυπέρβλητα ως αγαθά παιδείας, με αξία πανανθρώπινη. Ας σημειωθεί, ότι οραματισμό παρόμοιο είχε και ο διάσημος αρχηγός προπολεμικά του δημοτικισμού Δ. Γληνός.

Προτείνομε, λοιπόν, σήμερα, προς συμπλήρωση όσων θέσπισε η Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση πριν από ένδεκα χρόνια.

Οι μαθητές ήδη των τελευταίων τάξεων του Δημοτικού να μαθαίνουν, παρέμβλητα σε κάποιο μάθημά τους, αποφθέγματα σε αρχαία ελληνική γλώσσα, όπως «μηδέν άγαν», «μέτρον άριστον» ή και ιστορικές φράσεις με αποφθεγματική αξία στην ίδια γλώσσα, όπως «μολών λαβέ», «πάταξον μεν, άκουσον δε», «βάρβαροι μεν, άνθρωποι δε».

**Στο Γυμνάσιο να συνεχισθεί με τον ίδιο ρυθμό η θεσπισμένη από το 1976 διδασκαλία των έργων της κλασικής ελληνικής γραμματείας από μεταφράσεις δόκιμες. Παράλληλα, όμως, επί μία ή δύο ώρες την εβδομάδα να διδάσκονται οι μαθητές από την πρώτη ήδη τάξη του Γυμνασίου με τον πιο επαγωγό τρόπο στοιχεία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και ορισμένα κατάλληλα κείμενα ή έστω αποσπάσματα κειμένων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στο πρωτότυπο.

**Ευεργετική θα είναι η άμεση αυτή γνωριμία με τη γλώσσα και τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων και για όσους μαθητές θα συνεχίσουν και για όσους δεν θα συνεχίσουν να μαθητεύουν ύστερα από το Γυμνάσιο. Η γυμνασιακή αυτή σπουδή της αρχαίας γλώσσας, πολύ αποδοτική στην ηλικία των δώδεκα έως δεκαπέντε ετών, θα έχει αρκετά προετοιμάσει τους πρώτους, ώστε να επαρκέσει γι' αυτούς η επί τρία έτη διδασκαλία στο Λύκειο της αρχαίας γλώσσας και των αρχαίων κειμένων, η ανεπαρκέστατη μάλλον σήμερα. Και οι δεύτεροι, εξ άλλου, θα έχουν αποκτήσει κάποια γνωριμία, έστω μικρή, με τον αρχαίο ελληνικό λόγο, αδροχάρακτη όμως στη μνήμη τους, όπως όλες οι μαθήσεις του Γυμνασίου, ώστε μάλιστα οι πιο αισθαντικοί μεταξύ τους και να εμψυχώνονται σε οριακές στιγμές της ζωής τους από τον απόηχό του μέσα τους.

Με τη συμπλήρωση αυτή, η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976 θα υπηρετεί ακόμη πιο θετικά την παιδεία του ελληνικού λαού. Πρέπει, εξάλλου, πιστεύομε, και να βοηθηθεί με αξιοποίηση των ανεκτιμήτων, αφάνταστων άλλοτε, μορφωτικών δυνατοτήτων, όσες ενέχουν το ραδιόφωνο και η τηλεόραση. Αξίζει να προστεθούν στο πρόγραμμά τους διδασκαλία σε κατάλληλη μορφή και με πρόσφορη μέθοδο στοιχείων της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και παρουσίαση από άξιους εκφωνητές μικρών, ειδικά επιλεγμένων, κειμένων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Η τηλεόραση και το ραδιόφωνο έχουν σοβαρή αποστολή, όχι δηλαδή την όποια τέρψη των ακροατών και τηλεθεατών ή την προβολή του έστω έξοχου ταλάντου κάποιων καλλιτεχνών, και προπάντων όχι τη μεγάλη ακροαματικότητα καθεαυτήν, αλλά τη γνήσια παιδεία, εξωσχολικά, του ελληνικού λαού, προς εξύψωση της στάθμης της πνευματικής του αισθαντικότητας και της εθνικής αυτογνωσίας του.

* Ο Κωνσταντίνος Ι. Δεσποτόπουλος ήταν Έλληνας αντιστασιακός, πανεπιστημιακός και ακαδημαϊκός, ο μακροβιότερος πρώην υπουργός (σε δημοκρατική κυβέρνηση) στην Ελλάδα από την εποχή της Μεταπολίτευσης.