Ο πυρήνας της φιλοσοφίας του Επίκουρου

γράφει ο Μανώλης Κουφάκης*

Είναι βασικό να πούμε εξ αρχής ότι ο Επίκουρος, συμφωνώντας σ’ αυτό με τους Στωικούς φιλοσόφους, υποστήριζε ότι η φιλοσοφία πρέπει να έχει πρακτικούς σκοπούς και πως ο βασικός της σκοπός είναι να συντελέσει στην ευδαιμονία του ανθρώπου. Σ’ αυτό θα πρέπει να κατατείνει όλη της η προσπάθεια, η σκέψη, η μελέτη των επιστημών, και η κοσμοθεωρία της. Διότι, σε τελική ανάλυση, η αληθινή φιλοσοφία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η τέχνη του ευ ζην. Ο πυρήνας της φιλοσοφίας του Επίκουρου είναι η απλή σκέψη ότι: ο άνθρωπος είναι ικανός και αρκετός να φτιάξει την ευτυχία του, αρκεί να λείψουν οι ενοχλήσεις.
Και ποιες είναι οι ενοχλήσεις; Είναι πρώτα πρώτα οι διάφοροι φόβοι: ο φόβος από τους θεούς, από ουράνια φαινόμενα, ο φόβος του θανάτου, ο φόβος που γεννούν οι προλήψεις, οι δεισιδαιμονίες και γενικά η αμάθεια. Επίσης ενοχλήσεις προκαλούν οι άμετρες επιθυμίες και φιλοδοξίες που ξεπερνούν το φυσικό όριο. Με τα δύο αυτά εμπόδια προς την ευτυχία, το φόβο και τις άμετρες επιθυμίες, η στήλη ασχολήθηκε σε δύο προηγούμενα άρθρα.
Αναφέρεται σε κείμενο που έσωσε ο Διογένης Λαέρτιος: «Όλες μας οι πράξεις αυτό έχουν για σκοπό, να παραμερίσουν τον πόνο και την ταραχή. Όταν αυτό το καταφέρουμε, γαληνεύει όλη η μπόρα της ψυχής, γιατί ο άνθρωπος δεν έχει πια να τρέξει για να κυνηγήσει κάτι, που να συμπληρώσει την ευεξία της ψυχής και του κορμιού».
Στη διανόηση λοιπόν του Επίκουρου, ο άνθρωπος είναι κάτι μεγάλο και πολύτιμο. Ενα ξεχωριστό ον, προικισμένο με ικανότητες να αναπτύξει την προσωπικότητά του και να ζήσει χαρούμενα, αυτός και όσοι ζουν μαζί του. Ο άνθρωπος, διδάσκει ο Επίκουρος, γεννιέται ελεύθερος από μεταφυσικά δεσμά. Την ευτυχία, τη μακαριότητα, την έχει μέσα του, φτάνει να παραμερίσει όσα τον ενοχλούν και του κάνουν δύσκολη τη ζωή.
Όταν λείψουν τα εμπόδια, σύμφωνα με τον Επίκουρο, η ψυχή γαληνεύει και ο άνθρωπος φτάνει στη μακαρισμένη «αταραξία». Στην κατάσταση αυτή η καλή διάθεση και η δημιουργικότητα αναβλύζουν από τη βαθύτερη ουσία του ανθρώπου και αυτό του δίνει την ευκαιρία να αξιοποιήσει τον άφθονο πλούτο που έχει μέσα του. Το βασικό αυτό για την ανθρώπινη ζωή και την ευτυχία, το οποίο θα πρέπει να επιδιώκει ο άνθρωπος, δηλαδή την καλή διάθεση, την ευεξία, την ευθυμία, ο Επίκουρος την ονόμασε ηδονή. Είναι κατανοητό σ’ εμάς ότι η λέξη είναι παρεξηγήσιμη και πράγματι έδωσε λαβή για τις πιο κακόβουλες διαστροφές της διδασκαλίας του Επίκουρου.
Θα επιμείνουμε εδώ, προς αποφυγή κάθε παρεξήγησης, ότι για τον Επίκουρο ηδονή είναι η ευάρεστη διάθεση που έχουμε όταν λείψει κάθε τι το ενοχλητικό, πείνα, δίψα, φόβος ή άλλη επιθυμία ή φροντίδα. Η κατάσταση αυτή της απόλυτης γαλήνης, κατά την οποία απουσιάζει κάθε σωματικός ή ψυχικός πόνος, είναι για τον Επίκουρο το ύψιστο αγαθό, την ονομάζει στατική ή καταστασιακή ηδονή και την αναγνωρίζει ως το μόνο καθ’ αυτό αγαθό.
Ο πόνος με την ευρύτερη έννοια, περιλαμβάνει την πείνα, τα προβλήματα υγείας, την ψυχική στενοχώρια, το φόβο, την ανησυχία, την πλήξη, την κατάθλιψη κ.ά.. Η απουσία του πόνου συνεπάγεται την ηδονή και αντίστροφα. Δεν δέχεται ότι υπάρχει ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ πόνου και ηδονής. Η απουσία του πόνου είναι η μέγιστη ηδονή.
Εκτός από τη στατική ηδονή, ο Επίκουρος δέχεται ότι υπάρχουν και οι κινητικές ηδονές. Είναι οι ηδονές τις οποίες κερδίζουμε με τις ενέργειές μας και τη δράση μας. Κάποιες από αυτές θα μας εξασφαλίσουν τη στατική ηδονή, κάποιες άλλες θα μας δώσουν ευχαρίστηση. Θα πρέπει όμως με νηφάλιο λογισμό να τις προτιμούμε ή να τις αποφεύγουμε, ώστε οι κινητικές ηδονές να μη μας προκαλέσουν τελικά πόνο.
Την ηδονή επιτυγχάνει ο άνθρωπος στη ζωή του με τις τέσσερεις επικούρειες αρετές. Αυτές είναι: η Φρόνηση, η Εγκράτεια, η Ανδρεία και η Δικαιοσύνη. Στις αρετές αυτές αντιτίθενται: η Αφροσύνη, η Ακολασία, η Δειλία και η Ανομία.
Στην Επικούρεια φιλοσοφία οι αρετές δεν καθαγιάζονται αυτές καθ’ αυτές αλλά αποκτούν ύψιστη αξία από το γεγονός ότι αποφέρουν την ηδονή που είναι το μόνο καθ’ αυτό αγαθό, το μόνο πράγμα που από μόνο του είναι θελκτικό και ελκυστικό, αφού είναι το ανώτατο και τελικό Αγαθό, δηλαδή η ευτυχισμένη ζωή που μπορούμε να την ονομάσουμε και ηδονική ζωή.
Το βασικό εμπόδιο λοιπόν στην ευτυχία κατά τον Επίκουρο, είναι, όπως προαναφέρθηκε, οι φόβοι και οι άμετρες επιθυμίες. Αυτά δηλαδή που προκαλούν την επιδημική ασθένεια που ονομάζουμε ανθρώπινο άγχος.
Ο Επίκουρος έδωσε τη συνταγή για το πώς μπορεί να απαλλαγεί ο άνθρωπος από την ασθένεια αυτή και να είναι ευτυχισμένος. Είναι η περίφημη «τετραφάρμακος». Τέσσερεις βασικές αλήθειες του επικουρισμού, τις οποίες ο φιλόσοφος ανέλυσε και τεκμηρίωσε.

• ΑΦΟΒΟΝ Ο ΘΕΟΣ
• ΑΝΥΠΟΠΤΟΝ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
• ΚΑΙ Τ’ ΑΓΑΘΟΝ ΜΕΝ ΕΥΚΤΗΤΟΝ
• ΤΟ ΔΕ ΔΕΙΝΟΝ ΕΥΕΚΚΑΡΤΕΡΗΤΟΝ

Που σημαίνουν στα νέα Ελληνικά:
• Δεν μας απειλεί καμιά θεϊκή δύναμη,
• Δεν μας στεναχωρεί ο θάνατος,
• Εύκολα αποκτιέται ό,τι πραγματικά χρειαζόμαστε,
• Ό,τι μας κάνει να υποφέρουμε εύκολα μπορούμε να το υπομείνουμε.

*Δρ. Μηχανικός

Βιβλιογραφία

Χ. Θεοδωρίδης, ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ – Η αληθινή όψη του Αρχαίου Κόσμου, εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, Αθήνα, 1999.
ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ  Κείμενα – πηγές της επικούρειας φιλοσοφίας και Τέχνης του Ζην, επιμέλεια Γ. Αβραμίδης, εκδόσεις Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2000.
Γ. Κορδάτος, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, 3η έκδοση, Εκδόσεις Μπουκουμάνη, Αθήνα, 1972
Ν. Ψυρούκης, Ο Επίκουρος και η εποχή μας, εκδόσεις ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ, Αθήνα, 1986.

Πηγή