Νικητής ο φόβος, ηττημένοι όλοι μας...

γράφει ο Αλέξανδρος Σακελλαρίου*

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να συντάξεις ένα κείμενο όταν υπάρχουν νεκροί, γεγονός που δυστυχώς τείνει να γίνει συνήθεια, και μάλιστα προσπαθώντας να διατηρήσεις μια ισορροπία. Κατ’ αρχάς δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι από το 2001 έχουμε ζήσει αρκετές φορές την «11η Σεπτεμβρίου της Ευρώπης», σύμφωνα με το κλισέ. Το 2004 στην Ισπανία με περισσότερους μάλιστα νεκρούς, αλλά και το 2005 στο Λονδίνο ή ακόμα και στο Παρίσι τον Ιανουάριο. Κάθε φορά υφιστάμεθα σοκ και δέος, κάθε φορά νιώθουμε έκπληκτοι και κάθε φορά διαπράττουμε ορισμένα λάθη και παρανοήσεις.

Το πρώτο σφάλμα που έγινε και πάλι μετά τις επιθέσεις στο Παρίσι, αλλά ακουγόταν και νωρίτερα, είναι ότι οι ονομαζόμενοι Τζιχαντιστές είναι τρέλοι, κάποιοι μάλιστα τους ονομάζουν και «τρελούς του Θεού». Εδώ ελλοχεύει ο κίνδυνος να μην κατανοήσουμε τις αιτίες πίσω από αυτές τις πράξεις, οι οποίες είναι κατεξοχήν πολιτικές και κοινωνικές. Η ψυχιατρικοποίηση ή ψυχολογιοποίηση ομάδων και πράξεων θεωρώ ότι δίνει ένα άλλοθι του τύπου «τρέλοι είναι αυτοί, δεν εξηγείται το θέμα αλλιώς». Δεν πρόκειται, όμως, για τρελούς. Αυτό που μας ξενίζει, που μας είναι ανοίκειο δεν πρέπει να χαρκτηρίζεται ως τρέλα, διαφορετικά θα βρεθούμε ξανά ενώπιον παρόμοιων γεγονότων στο μέλλον και θα εξακολουθήσουμε να αναρωτιώμαστε για τις αιτίες τους.

Το δεύτερο σφάλμα ή παρανόηση είναι η ταύτιση του Ισλάμ με τη βία. Καλώς ή κακώς όλες οι θρησκείες και τα ιερά κείμενα εμπεριέχουν χωρία που ορισμένοι πιστοί ενδέχεται να τα ερμηνεύσουν κατά το δοκούν και να προβούν σε πράξεις βίας. Για παράδειγμα στην Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται: «Αυτός που θα βλαστημήσει το όνομα του Κυρίου πρέπει οπωσδήποτε να θανατωθεί. Ολόκληρη η κοινότητα θα τον λιθοβολήσει [...]. Αφού βλαστήμησε το όνομα του Κυρίου πρέπει να θανατωθεί» (Λευιτικόν, 24, 15-16).

Τι σημαίνει αυτό; Ότι ο χριστιανισμός δικαιολογεί τη βία; Δύσκολες οι απαντήσεις και αυτό διότι τα ιερά κείμενα επιδέχονται πολλαπλών ερμηνειών, εξ ου και ο κλάδος της ερμηνευτικής, σε σημείο που ούτε οι ίδιοι οι θεολόγοι συμφωνούν μεταξύ τους, όχι οι καθημερινοί πιστοί και πολύ περισσότερο όσοι εσκεμμένα παρερμηνεύουν τις γραφές. Δεν έχω καμία πρόθεση να υπερασπιστώ το Ισλάμ και τους Μουσουλμάνους, μπορούν να το πράξουν οι ίδιοι, αλλά η αποκλειστική ταύτιση του Ισλάμ συλλήβδην με τη βία βρίσκεται εκτός επιστημονικής και ιστορικής πραγματικότητας. Συν τοις άλλοις η θρησκεία στην προκειμένη περίπτωση είναι η επίφαση που χρησιμοποιείται για καθαρά πολιτικούς σκοπούς.

Στο ίδιο σχεδόν πλαίσιο το τρίτο σφάλμα είναι η αναφορά στη λεγόμενη σύγκρουση των πολιτισμών βασισμένη στο έργο του Σ.Χάντιγκτον, το οποίο για όσους δεν γνωρίζουν ή το αποκρύπτουν έχει δεχθεί σφοδρή κριτική σε σημείο αναίρεσης και κακώς εμφανίζεται ως ευαγγέλιο. Κατ’ αρχάς εδώ υπάρχει ένα λογικό ή μεθοδολογικό καλύτερα σφάλμα. Είναι δυνατόν να συγκρίνεις το Ισλάμ, μια θρησκεία, με τη Δύση, έναν γεωγραφικό προσδιορισμό; Ο Χάντιγκτον και οι υποστηρικτές του δεν έχουν παράσχει πειστικά επιχειρήματα επ’ αυτού. Αν θέλουμε να μιλάμε με μανιχαϊκά σχήματα θα πρέπει να αναφερόμαστε ή σε σύγκρουση Ανατολής – Δύσης ή σε σύγκρουση Ισλάμ – Χριστιανισμού, διαφορετικά το σχήμα που προτείνεται έχει εγγενή προβλήματα. Επίσης, το Ισλάμ, όπως και η Δύση, δεν είναι κάτι ενιαίο και συμπαγές, αλλά εμφανίζεται κατ’ αυτόν τον τρόπο για λόγους προπαγάνδας.

Δήθεν «ειδικοί», οι οποίο τα τελευταία χρόνια αίφνης έγιναν ειδήμονες, εμφανίστηκαν ξαφνικά στα κανάλια για να μας μιλήσουν για την «οργή του Ισλάμ» και να προωθήσουν το βιβλίο τους. Δεν συζητούν, όμως, για τις πάμπολλες διαφοροποιήσεις εντός των κόλπων του Ισλάμ που πολλές φορές έχουν οδηγήσει σε συγκρούσεις μεταξύ τους, δεν συζητούν για τα εκατομμύρια των Μουσουλμάνων που θέλουν να ζήσουν ειρηνικά στις χώρες τους ή στην Ευρώπη και για εκείνους τους πιστούς που είναι περισσότερο «κοσμικοί» από άλλους. Δεν εξηγούν τι ακριβώς σημαίνει «τζιχάντ» και τις διαφορετικές προσεγγίσεις της.

Πολύ δε αμφιβάλλω αν έχουν μιλήσει με Μουσουλμάνο και αν έχουν κάνει πράγματι επιστημονική έρευνα. Με αυτόν τον τρόπο καλλιεργείται ένας ηθικός και θρησκευτικός πανικός αναπαράγοντας αντιλήψεις που συγχέουν το Ισλάμ και προ - Ισλαμικά έθιμα, όπως η κλειτοριδεκτομή, ενώ αναφέρονται στην καταπίεση της γυναίκας, π.χ. για τη χρήση της μαντίλας, λησμονώντας ότι η κάλυψη της κεφαλής της γυναίκας υπήρχε σε πολλές μη Μουσουλμανικές κοινωνίες, αρχαίες και νεότερες χριστιανικές και μη. Άλλωστε λιγότερο μιαρή θεωρεί τη γυναίκα ο Χριστιανισμός όταν για παράδειγμα της απαγορεύει να μπει στο ιερό της εκκλησίας ή όταν ακόμα και σήμερα θεωρείται από ορισμένους ότι δεν πρέπει να εργάζεται, αλλά η θέση της είναι στο σπίτι και στη φροντίδα της οικογένειας;

Τα παραπάνω θέματα είναι ευρεία και δεν καλύπτονται εύκολα, αλλά δυστυχώς κυριαρχούν στον δημόσιο λόγο, ιδίως μετά την 11η Σεπτεμβρίου, αλλά και έπειτα από κάθε αντίστοιχο γεγονός. Η Ισλαμοφοβία, όμως, η οποία ως όρος εμφανίστηκε ήδη από τη δεκαετία του 1990 επικρατεί διεθνώς και δεν είναι ίδιον της Ελλάδας. Χρειάζεται, βεβαίως, προσοχή διότι η οποιαδήποτε κριτική στη θρησκεία του Ισλάμ δεν πρέπει να θεωρείται Ισλαμοφοβία. Ισλαμοφοβία, για να το θέσω όσο πιο απλά γίνεται, είναι η εμφάνιση του Ισλάμ ως ενιαίου και αδιαίρετου, ως ενός συμπαγούς πράγματος, που είναι εκ «φύσεως» βίαιο και εχθρός μας και πρέπει να τον πολεμήσουμε.

Τέλος, ένα τέταρτο σημείο που ορισμένα εγχώρια ΜΜΕ έσπευσαν να εκμεταλλευτούν σε αγαστή συνεργασία με ακρο-δεξιούς και μη κύκλους, αλλά και με «καθ’ όλα σεβαστούς πολιτικούς» είναι η ταύτιση των τρομοκρατών με τους πρόσφυγες. Έσπευσαν να μιλήσουν για το Συριακό διαβατήριο, όταν στα ξένα ΜΜΕ (BBC, DW) έλεγαν ότι πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί, διότι αυτά τα διαβατήρια μπορεί να είναι είτε πλαστά είτε αγορασμένα, διότι είναι περιζήτητα στη μαύρη αγορά. Κάποιοι θυμήθηκαν τη φράση ότι οι «μετανάστες λιάζονται» (Α.Λοβέρδος) και άλλοι κατηγόρησαν τη νυν κυβέρνηση ότι με την πολιτική της στο προσφυγικό ευθύνεται για την επίθεση (Α.Γεωργιάδης). Η παραπληροφόρηση και ο λαϊκισμός στο απόγειό τους. Το πρόβλημα είναι αυτοί που πέρασαν, αν πέρασαν, από την Ελλάδα ή το κρίσιμο ερώτημα είναι που βρήκαν τον οπλισμό και τα εκρητικά για να διαπράξουν αυτήν την επίθεση; Δεν είναι πιο σοβαρό ότι το Βέλγιο φαίνεται να αποτελεί ορμητήριο τρομοκρατών, όπως έχει φανεί και σε άλλες περιπτώσεις στο παρελθόν, αλλά και τώρα; Και εκείνοι οι Γάλλοι πολίτες τρομοκράτες, δεν πρέπει να μας ανησυχούν; Να θυμίσω απλώς ότι όπως υπολογίζεται πάνω από 100 Γάλλοι βρίσκονται στη Συρία και πολεμούν υπέρ του Χαλιφάτου.

Εν κατακλείδι, ο μόνος νικητής προς το παρόν είναι ο φόβος. Ηττημένοι είναι οι ίδιοι οι Μουσουλμάνοι που θα βρεθούν ξανά στο στόχαστρο, οι πρόσφυγες που θα βιώσουν πολλά εμπόδια στην προσπάθειά τους να βρουν μια καλύτερη ζωή, η Γαλλική κοινωνία και όλες οι άλλες δυτικές κοινωνίες, οι λεγόμενες δυτικές αξίες μας και η περίφημη ανοιχτή κοινωνία, η οποία μάλλον κλείνει σταδιακά τις θύρες τις. Η πολιτική του φόβου (politics of fear) θα κυριαρχήσει, δικαιολογημένα ή όχι και θα πλήξει και όσους δεν ευθύνονται, όπως τον Αμερικανό αριστούχο μαθητή που έφτιαξε ένα ρολόι και θεωρήθηκε ύποπτος για τρομοκρατία ή τον μαθητή στην Αγγλία που στο μάθημα των Γαλλικών μίλησε για eco-terrorism και αμέσως τέθηκε υπό ανάκριση στον ειδικό χώρο του σχολείου, όπως ισχύει μετά την τελευταία νομοθεσία που εφαρμόζεται στην Αγγλία.

Υπάρχει λύση στο όλο θέμα; Είναι δύσκολο να διατυπωθεί μια λύση-πρόταση. Αυτό που φαίνεται στον ορίζοντα είναι μια συνεχιζόμενη σύγκρουση με όρους πολέμου ή ανταρτοπολέμου, η οποία θα έχει, αν και ήδη έχει, παράπλευρες απώλειες σε πολλά επίπεδα. Η πολεμική σύρραξη στο έδαφος της Συρίας και του Ιράκ ενδέχεται να προσφέρει μια προσωρινή λύση, αλλά ο φαύλος κύκλος της βίας έχει ανοίξει εδώ και καιρό και ιδίως (αν και όχι μόνο) από τότε που οι Αμερικάνοι και οι Ευρωπαίοι σύμμαχοι τους επιτέθηκαν στο Ιράκ χρησιμοποιώντας πλαστά στοιχεία περί πυρηνικών όπλων. Ο ασκός του Αιόλου άνοιξε από τότε και όχι τη 13η Νομεβρίου. Πότε θα κλείσει; Θεωρώ άσκοπο να προσπαθούμε να το προβλέψουμε. Λύση-πανάκεια δεν υπάρχει. Φαίνεται ότι στο μέλλον θα δούμε κι άλλες παρόμοιες επιθέσεις σε ευρωπαϊκό εδάφος, οπότε προς το παρόν οι μόνοι χαρούμενοι είναι οι τρομοκράτες και οι ακροδεξιοί και νικητής ο φόβος και οι πάσης φύσεως φοβίες.

 

* O Αλέξανδρος Σακελλαρίου, Δρ. Κοινωνιολογίας της Θρησκείας και Μετα - διδακτορικός ερευνητής Παντείου Πανεπιστημίου