Περί ανάπηρης Δημοκρατίας

Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου να ακούει (ενεργητικά τουλάχιστον) συζητήσεις περί των πολιτευμάτων και να συμμετέχει σε αυτές, έχω ακούσει αμέτρητες εκδοχές περί δημοκρατίας, ιδανικού πολιτεύματος κλπ. Το συμπέρασμα είναι ότι αφενός ο καθένας λέει το μακρύ και το κοντό του, κατά το ατομικό συμφέρον, αφετέρου αποφασίζουν όλοι από κοινού ότι η εκάστοτε κυβέρνηση είναι σάπια και πάει λέγοντας. Τις περισσότερες φορές εκθειάζουμε παλαιότερα πολιτικά συστήματα, από εκείνα της αρχαίας Ελλάδας, μέχρι και τη βασιλεία ή τη δικτατορία. Προσπαθώντας να τοποθετηθώ στο εν λόγω ζήτημα, επιλέγω να χρησιμοποιήσω κομμάτια μιας παλιάς εργασίας μου και πάνω σε αυτή να εκφράσω την άποψή μου.

Ας ξεκινήσουμε αναλύοντας τη λέξη δημοκρατία.  Δημοκρατία, είναι το πολίτευμα κατά το οποίο ο δήμος (ο λαός) ασκεί την εξουσία και υπηρετεί τα συμφέροντα του λαού. Η ίδια η λέξη, ετυμολογικά, επιβεβαιώνει τα παραπάνω λεγόμενα: Δήμος (το σύνολο  των πολιτών) και κράτος (δύναμη, εξουσία, κυριαρχία). Στη δημοκρατία, οι πολίτες δεν άρχουν (καθοδηγούν – βλέπε ολιγαρχία, μοναρχία κλπ) αλλά εξουσιάζουν. Με βάση τα παραπάνω λεγόμενα καταλήγουμε σε ένα πρώτο συμπέρασμα: Εφόσον ο δήμος ασκεί εξουσία και υπηρετεί τα συμφέροντά του, και ο δήμος αποτελείται κυρίως από τη μεσαία και την κατώτερη τάξη (αυτές οι δύο κοινωνικές τάξεις ήταν και είναι πάντα πολυπληθέστερες, άρα συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ποσοστό ψήφων στα δημοψηφίσματα – εκλογές),συμβαίνει ως φυσική συνέπεια να προωθούνται τα συμφέροντα των χαμηλών τάξεων, έναντι των ολίγων  (που είναι βέβαιο ότι η ψήφος τους αποτελεί μειοψηφία). Με το απλό αυτό επιχείρημα καταλήγουμε στο εξής συμπέρασμα που καταρρίπτει πολλές αβάσιμες απόψεις: Δημοκρατία δεν σημαίνει ισότητα! Μπορεί ένα μεγάλο ποσοστό του λαού να επωφελείται από την ορθή δημοκρατία, όμως πάντα θα υπάρχει μια μειοψηφία που τα συμφέροντά της θα συγκρούονται με αυτά του υπόλοιπου λαού. Η δημοκρατία καθ’ ορισμού υποστηρίζει την ισονομία, ότι δηλαδή όλοι οι πολίτες ανεξαρτήτως τάξης, έχουν το ίδιο δικαίωμα στην ψήφο, στη συμμετοχή στα κοινά, στη δικαιοσύνη κλπ.

Ο ίδιος ο Αριστοτέλης, μελετώντας τα πολιτεύματα, στα Πολιτικά του, επιβεβαιώνει τα παραπάνω. Ο Αριστοτέλης, υποστηρικτής της μοναρχίας – εφόσον ο μονάρχης είναι σοφός και κυβερνά μόνο με βάση το κοινό καλό, διακρίνει τα πολιτεύματα σε δύο κατηγορίες, τα ορθά πολιτεύματα και τις παρεκκλίσεις τους.

Στα ορθά πολιτεύματα συγκαταλέγονται τα πολιτεύματα στα οποία αυτός ή αυτοί που άρχουν (είτε ένας, είτε ολίγοι, είτε το σύνολο των πολιτών), νοιάζονται αποκλειστικά και μόνο για τα κοινά, και όχι για τα προσωπικά τους, συμφέροντα. Τα ορθά πολιτεύματα για τον Αριστοτέλη είναι η βασιλεία, η αριστοκρατία και η πολιτεία.( Η πολιτεία  είναι το πολίτευμα εκείνο που σήμερα ονομάζουμε γενικά και ελαφρώς αυθαίρετα «δημοκρατία» ή «συνταγματική δημοκρατία» στο οποίο κυβερνά η μέση τάξη του λαού, όλοι δηλαδή οι πολίτες μίας πόλης-πολιτείας.)

Οι παρεκκλίσεις είναι η δεύτερη κατηγορία πολιτευμάτων στην οποία ανήκουν τα ορθά πολιτεύματα, όταν η άρχουσα δύναμη παύει να νοιάζεται για το κοινό συμφέρον και καταντά να ενδιαφέρεται μόνο για το προσωπικό συμφέρον ή αυτό της εκάστοτε τάξης στην οποία ανήκει. Έτσι η βασιλεία μετατρέπεται σε τυραννία, η αριστοκρατία σε ολιγαρχία και η πολιτεία σε δημοκρατία.

Σύμφωνα με τα παραπάνω λοιπόν τεκμηριώνεται η άποψη του Αριστοτέλη, που συμφωνεί με την ετυμολογική έννοια της δημοκρατίας, ότι δηλαδή η δημοκρατία είναι ένα ανάπηρο πολίτευμα, αφού δεν αποσκοπεί στο κοινό συμφέρον όλων των πολιτών, αλλά σε μία μερίδα πολιτών που ανήκουν σε μία τάξη.

  "Δημοκρατία έχουμε, ό,τι θέλω λέω" ακούω συχνά από διάφορους. Λάθος. Εδώ συγχέουμε τον όρο δημοκρατία με τον όρο ελευθερία. Στην Αθηναϊκή δημοκρατία (βλέπε παρακάτω), ισχυρό πολιτικό ρόλο έπαιζε η εκκλησία του δήμου. Στην εκκλησία του δήμου ίσχυε η παρρησία (πας + ρήσις = ελευθερία λόγου, ελευθεροστομία). Οποιοσδήποτε πολίτης μπορούσε να πάρει το λόγο και να απευθυνθεί στην εκκλησία του δήμου σχετικά με το θέμα που είχε τεθεί προς ψήφιση. Σε καμία όμως περίπτωση δε μπορούσε να προσβάλλει τον ιδιωτικό βίο προσώπων, τα Θεία, το ίδιο το πολίτευμα και τα δικαιώματα άλλων πολιτών. Οι τιμωρίες ήταν βαρύτατες, από εξορία μέχρι θανατική ποινή. Αυτόματα λοιπόν η ελευθερία λόγου αποκτά όρια, τα οποία εν ολίγοις μπορούμε να διατυπώσουμε στην περίφημη φράση «η ελευθερία σου σταματά εκεί που αρχίζουν τα δικαιώματά μου». Και σήμερα λοιπόν ισχύει κάτι παρόμοιο.

"Δημοκρατία δεν υπάρχει σήμερα. Μόνο στην αρχαία Ελλάδα υπήρξε". Νομίζω πως όλοι την έχουμε ακούσει ή πει κάποια στιγμή στη ζωή μας. Η φράση είναι τόσο γενικευμένη, αόριστη και αυθαίρετη, που για να απαντηθεί πλήρως χρειάζονται τουλάχιστον 20 σελίδες ιστορίας. Παρ’όλα αυτά θα επισημάνω δύο στοιχεία που απορρίπτουν άμεσα ή έμμεσα (το αφήνω στην κρίση σας) την εν λόγω φράση. Κατά την περίοδο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας (το ισχυρότερο και σταθερότερο δημοκρατικό πολίτευμα) τον 5ο αιώνα π.Χ., τα πολιτικά σώματα που διοικούσαν ήταν 3: Η εκκλησία , η βουλή των 500 και τα δικαστήρια.

Η εκκλησία και η βουλή είχαν την ουσιαστική πολιτευτική δράση, με την πρώτη να μπορεί να νομοθετήσει, να αποφασίσει για πόλεμο ή ειρήνη, να δικάσει, να εκλέξει αξιωματούχους και να αποδώσει σε ξένους το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη. Για να τεθεί θέμα σύγκλισης της εκκλησίας έπρεπε, τυπικά τουλάχιστον, να υπάρχει το ανάλογο προβούλευμα από τη βουλή όπου συμμετείχαν αποκλειστικά αξιωματούχοι και ένας, διαφορετικός κάθε φορά, πολίτης ως προεδρεύων. Η εκκλησία συγκαλούνταν κάθε 10 μέρες περίπου, ενώ υπήρχαν και έκτακτες συνεδριάσεις.

Στην εκκλησία μπορούσαν να συμμετάσχουν, να μιλήσουν και να ψηφίσουν όλοι όσοι ήταν άνω των 20 ετών αθηναίοι πολίτες. Το κατώτατο όριο για να διεξαχθεί η συνεδρίαση ήταν 6000 πολίτες. Η Αθήνα εκείνη την περίοδο μετρούσε 60.000 ενήλικες , από τους οποίους οι 30.000 ήταν άρρενες πολίτες. Αυτό σημαίνει ότι έπρεπε να είναι παρών μόλις το 20% των αθηναίων πολιτών για να θεωρηθεί έγκυρη η σύγκλιση της εκκλησίας! Η εκκλησία διεξαγόταν στην Πνύκα και όπως είπαμε συνεδρίαζε αρκετά συχνά. Εφόσον όμως η μέση και η κατώτερη τάξη διέμενε στην ύπαιθρο, μακριά από το αστικό κέντρο της Αθήνας, είναι λογικό να της είναι δύσκολο να προσέρχεται από τόσο μακριά και δεδομένων των τότε μέσων μεταφοράς, καταλαβαίνουμε ότι αρκετά μεγάλο μέρος των χαμηλών στρωμάτων δεν λάμβαναν μέρος στις συνεδριάσεις της εκκλησίας. Στα αστικά κέντρα μένανε οι ανώτερες τάξεις οι οποίες ασφαλώς ζούσαν πολύ πιο κοντά στο χώρο συνεδριάσεως της Πνύκας…  Εύκολα λοιπόν καταλαβαίνουμε ότι η απαρτία  των 6000 σπάνια εκπροσωπούσε το πραγματικό μέγεθος των τάξεων…

Βέβαια αυτά συνέβαιναν τον 5ο αιώνα. Χωρίς να επεκταθώ να πω μόνο ότι κατά τον 4ο αιώνα, εισήχθη και πληρωμή για τη συμμετοχή στην εκκλησία. Τέλος, η ιδιότητα του πολίτη κατά τον 4ο αιώνα ήταν πολύ δυσκολότερο να αποδοθεί, και πλέον οι χιλιάδες των πολιτών, μετριόταν σε εκατοντάδες.

Άξια αναφοράς, είναι και η δράση των δημαγωγών στις εκκλησίες. Οι δημαγωγοί ήταν οι ρήτορες εκείνοι που προσπαθούσαν να καθοδηγήσουν την άποψη του αμόρφωτου και εύκολα καθοδηγούμενου κοινού προκειμένου να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα του «εργοδότη» τους. Η ρητορεία ήταν μια «επιστήμη» πολύ ανεπτυγμένη την εποχή εκείνη, και υπήρξαν πετυχημένοι ρήτορες – δημαγωγοί που μπορούσαν πολύ εύκολα να καθοδηγήσουν το λαό. Η δημαγωγία ήταν μία μάστιγα η οποία δε φαίνεται να καταπολεμήθηκε ιδιαίτερα, αν και θεωρούνταν βαρύ αδίκημα.

Από τα παραπάνω βγάζουμε ένα συμπέρασμα και μόνο: Αν και στη θεωρία η δημοκρατία στην αρχαία Αθήνα φαινόταν να λειτουργεί, πρακτικά δε λειτούργησε ποτέ ορθά. Όπως και σήμερα έτσι και τότε, η κοινή γνώμη ήταν καθοδηγούμενη, ενώ τα μέλη της εκκλησίας δεν εκπροσωπούσαν όλες τις τάξεις της πόλης.

«Φυσικά δε λειτουργεί η δημοκρατία, δε γίνεται να αποφασίζει για μένα ο αγράμματος». Αυτό είναι το αιώνιο επιχείρημα όσων υποστηρίζουν αντιδημοκρατικά πολιτεύματα. Εν μέρει μπορεί να φαίνεται σωστό, πως μπορούμε εμείς να αποφασίσουμε για θέματα οικονομικών από τη στιγμή που δεν ξέρουμε πόσο κάνει 2+2;  Πως γίνεται δηλαδή να αποφασίζουμε για ζητήματα που δε γνωρίζουμε επαρκώς;

Εδώ είναι το ζητούμενο. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Για να λειτουργήσει η ιδανική δημοκρατία, η πολιτεία όπως την ονομάζει ο Αριστοτέλης, χρειάζεται όχι μόνο μόρφωση αλλά και ήθος. Η μόρφωση χρειάζεται εφόσον ψηφίζουμε κάτι για το οποίο είμαστε σίγουροι ότι μας συμφέρει. Αφού όμως μορφωθούμε, έρχεται ένα άλλο εμπόδιο, που κυριαρχεί στον άνθρωπο από την αρχή της ύπαρξής του μέχρι σήμερα και πιστεύω ότι ποτέ δε θα ξεπεραστεί. Να βάλει την πολιτεία του πάνω από τον εαυτό του. Να αφήσει στην άκρη το εγώ και να βάλει το εμείς. Να κοιτάξει πρώτα το δημόσιο συμφέρον και έπειτα το ατομικό. Και αυτό θα γίνει μόνο αν καταλάβει πως το δημόσιο συμφέρον συμβαδίζει με το ατομικό. Πως αν η πόλη μου είναι καλά, είμαι και εγώ καλά. Αυτό υποστηρίζει και ο Αριστοτέλης: Το ορθό πολίτευμα μετατρέπεται σε παρέκκλιση όταν πάνω από το κοινό καλό μπει το προσωπικό συμφέρον.

Η φύση του ανθρώπου λοιπόν, καθιστά τη δημοκρατία ουτοπική. Η ίδια η ανθρώπινη κοινωνία δεν αφήνει περιθώρια για το κοινό καλό. Εξυπηρετεί μόνο ομάδες ανθρώπων, σε βάρος άλλων. Όσο ισχύει αυτό, η δημοκρατία δεν θα είναι ποτέ μια πραγματική δημοκρατία. Θα είναι μονάχα μία δημοκρατία με κριτήρια και περιορισμούς. Εάν λοιπόν ταυτίζουμε τη δημοκρατία με την ελευθερία, υπάρχει ελευθερία με περιορισμούς;

Διογένης