Βενεζουέλα: Μια ήττα που δεν ήρθε από το πουθενά

Η εικόνα ήταν αποκαλυπτική: η σπασμένη φωνή, με την οποία η πρόεδρος του Εθνικού Εκλογικού Συμβουλίου ανακοινώνει τα μεσάνυχτα της περασμένης Κυριακής τα αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών, δεν είναι παρά η σωματική έκφραση της σημασίας αυτών των αριθμών. Τσαβισμός 43%, ενωμένη αντιπολίτευση 57%. Η αντιπολίτευση κέρδισε και τα 2/3 των βουλευτικών εδρών και ουσιαστικά θα συγκυβερνά τη χώρα και μπορεί να προκαλέσει πρόωρες προεδρικές εκλογές.

Πριν από 17 ακριβώς χρόνια ο Τσάβες, κέρδιζε τις προεδρικές εκλογές και άνοιγε ένας πολιτικός κύκλος στην πολιτική ζωή της χώρας, αλλά και ολόκληρης της Λατινικής Αμερικής. Ο τσαβισμός πάτησε σε δυο βασικούς άξονες: την αντίσταση στο νεοφιλελευθερισμό και στο διεφθαρμένο και αναποτελεσματικό παλιό πολιτικό καθεστώς. Παράλληλα, με την πολιτική πρόταση ξεπεράσματος της οικονομικής εξάρτησης από το πετρέλαιο και της συγκέντρωσης του πλούτου σε μια ελίτ. Μπορούμε να βρούμε με σχετική ευκολία τις αντικειμενικές αιτίες αυτής της ήττας. Για τα βαθύτερα υποκειμενικά πολιτικά λάθη και αστοχίες θα χρειαστεί περισσότερη δουλειά.

Αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ

Η πολιτική ελέγχου του πετρελαίου και των κερδών που επιφέρει σήμαινε μια κήρυξη με τις ΗΠΑ, που θεωρεί κάθε πετρελαιοπηγή στον πλανήτη (και πολύ περισσότερο στο δυτικό ημισφαίριο) σαν θέμα Εθνικής Ασφάλειας. Αυτό προκάλεσε μια σειρά επεμβάσεων, με αποκορύφωμα το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2002. Αν και η Βενεζουέλα έχει διαφοροποιήσει το πελατολόγιό της (Κίνα), ο μεγαλύτερος πελάτης παραμένουν οι ΗΠΑ.

Ο τσαβισμός δεν κατόρθωσε να μειώσει ούτε στο ελάχιστο την οικονομική εξάρτηση από τα κέρδη του πετρελαίου. Δεν δημιουργήθηκε μια βιομηχανική δομή, ούτε σοβαρή γεωργική παραγωγή, ούτε μια ανταγωνιστική παροχή υπηρεσιών. Όσο οι τιμές του πετρελαίου ήταν υψηλές, ο τσαβισμός διατηρούσε τα κοινωνικά του προγράμματα, τα οποία βελτίωσαν εντυπωσιακά τις συνθήκες ζωής των πάρα πολλών αποκλεισμένων της κοινωνίας. Ωστόσο, η πτώση των τιμών (λόγω fracking και μη μείωσης της παραγωγής από τον ΟΠΕΚ) χτύπησε δραματικά την οικονομία και τη διατηρησιμότητα του κοινωνικού μοντέλου. Από εκείνη τη στιγμή, οι ελλείψεις σε βασικά αγαθά, η αναποτελεσματικότητα, το πελατειακό σύστημα και η τεράστια διαφθορά άρχισαν να ροκανίζουν τις επιτυχίες του τσαβισμού.

Αποτυχία επίλυσης των ενδημικών προβλημάτων

Τα αίτια της κοινωνικής δυσφορίας είναι εμφανή εδώ και πολύ καιρό: ελλείψεις αγαθών, άνοδος των τιμών, προβλήματα εφοδιασμού, ανεξέλεγκτη διαφθορά και σοβαρά προβλήματα στη δημόσια ασφάλεια. Ο τσαβισμός, με τις δομικές του αδυναμίες, τα αντιμετώπισε μόνο με λεκτικούς εξορκισμούς. Η κυβέρνηση καθιστούσε υπεύθυνους για όλα τα προβλήματα τους πολιτικούς αντιπάλους, αλλά αυτή τη φορά, δεν μπόρεσε να πείσει την πλειοψηφία.

Ο τσαβισμός δεν μπόρεσε να φτιάξει θεσμούς που θα ρίζωναν τις κοινωνικές κατακτήσεις και θα σχεδίαζαν ένα νέο κράτος, που θα εξασφάλιζε με τρόπο βιώσιμο και αποτελεσματικό, ένα οικονομικό και κοινωνικό σύστημα, προσανατολισμένο προς την ισότητα, τη δημοκρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη.

Ριζοσπαστικοποίηση της αντιπολίτευσης

Η αντιπολίτευση δεν είναι μόνο ανομοιογενής αλλά και βαθιά διαιρεμένη. Η βία στους δρόμους, που το 2014 σπρώχθηκε από ένα κομμάτι της (τον φυλακισμένο σήμερα Λόπες και την Ματσάδο), ναρκοθέτησε την ηγεσία του προεδρικού υποψηφίου Καπρίλες, που επιδίωκε κάποια είδους συμφωνία με την κυβέρνηση για θέματα, όπως η δημόσια ασφάλεια. Οι ακραίοι της δεξιάς πάντα εμπόδιζαν κάθε είδους συνεννόησης και δημιουργούσαν ένα κλίμα μη κυβερνησημότητας, που εμπόδιζε την εφαρμογή της κυβερνητικής πολιτικής.

Ανομοιογένεια του τσαβισμού

Ο ενδημικός λαϊκός θυμός που έδωσε πνοή στον τσαβισμό, συνένωσε στο ίδιο σχέδιο διαφορετικές πολιτικές προσεγγίσεις, ποικίλα κοινωνικά στρώματα, οράματα για τη χώρα, πολίτες και στρατιωτικούς. Αυτή η διαφορετικότητα, από τη μια ενδυνάμωσε την ενότητα ενάντια στις επιθέσεις της δεξιάς, αλλά από την άλλη εμπόδιζε την καθαρή και με συνοχή εφαρμογή πολιτικών. Ο τσαβισμός είναι πιο πολύ μια ετερογενής πολιτική ενότητα ενάντια στη δεξιά, παρά μια συνεκτική πολιτική στρατηγική.

Τα ερωτήματα για την αριστερά και το κίνημα

Αυτή η ήττα προκαλεί την προσοχή όλης της αριστεράς, την οποία οφείλει να δίνει για τα προβλήματα που προκύπτουν όταν ένα πολιτικό σχέδιο περνάει από μια ρητορική για την ισότητα και τη καταγγελία των κοινωνικών αδικιών, στη θέση να εφαρμόσει βιώσιμες πολιτικές που να δίνουν λύσεις σε συγκεκριμένες ανάγκες. Διαφορετικές αναλύσεις έχουν παρουσιαστεί τα τελευταία χρόνια για να περιγράψουν τις πολιτικές αστοχίες του τσαβισμού.

Μια ανάλυση μειώνει τις συνέπειες των πολιτικών λαθών του τσαβισμού και επισημαίνει το βάρος της ιμπεριαλιστικής επίθεσης στην οικονομία. Αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί ο Μοράλες, στη Βολιβία (μια χώρα με πολλά κοινά προβλήματα με τη Βενεζουέλα) εφαρμόζει μια παρομοίως φιλολαϊκή και παράλληλα πιο συνετή και βιώσιμη οικονομική πολιτική. Ο Μοράλες επιβιώνει πολιτικά με άνεση, παρά την αντιπαλότητα του με τον ιμπεριαλισμό, διατηρώντας το ίδιο υπουργό Οικονομίας από την αρχή της προεδρίας του. Θα μπορούσαμε να ονομάσουμε τον τσαβισμό ως «χάος-λαϊκισμός» σε μια οικονομία, που για δεκαετίες καθορίζεται από μια ροπή προς την κερδοσκοπία, στην οποία σήμερα συμμετέχουν εκτός από την παραδοσιακή ελίτ και οι στρατιωτικοί (πολλοί εξ εαυτών κατέχουν σημαντικές διοικητικές-κυβερνητικές θέσεις), η ονομαζόμενη «μπολιμπουργουεσία», δηλαδή η νέα αστική τάξη που προήλθε από τον τσαβισμό, καθώς και οι άφθονοι μικροαπατεώνες από τα λαϊκά στρώματα.

Μια άλλη προσέγγιση στηρίζεται στο ότι δεν υπήρξε εμβάθυνση της διαδικασίας και δεν δημιουργήθηκε μια «λαϊκή εξουσία». Εδώ παραγνωρίζονται τα προβλήματα που έχουν να αντιμετωπίσουν οι προσπάθειες δημιουργίας του «νέου ανθρώπου», που ονειρεύτηκε κάποια στιγμή και ο Τσε. Πως μπορεί να γίνει αυτό, σε ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα, σε μια κοινωνία με πολλά mall, με υπαρκτό ή επιθυμητό καταναλωτισμό και ένα κυρίαρχο φαντασιακό που συνδυάζει ταυτόχρονα την μπολιβαριανή παράδοση και το Μαϊάμι;

Επίσης, υπάρχει και η κλασική αριστερή-λενινιστική τοποθέτηση που θεωρεί πως ο τσαβισμός δεν είναι παρά ένα ρεφορμιστικό αστικό πατριωτικό κίνημα και αυτή η μετριοπάθειά του είναι η αιτία για την επιστροφή της δεξιάς.

Κλείνοντας, μπορούμε να πούμε πως έχει λεχθεί μάλλον ορθώς ότι «γίνεται η επανάσταση που είναι εφικτή» και πιθανόν οι βενεζουελάνοι έκαναν αυτό που πάνω-κάτω μπορούσαν σε μια χώρα που για 80 χρόνια ζει μόνο από το πετρέλαιο. Κάθε πολιτική διαδικασία πρέπει να κρίνεται μέσα στα ιστορικά πλαίσια στα οποία συμβαίνει.

Νίκος Μανωλάς