Από την εθελοδουλεία στη διαπραγμάτευση

Του Αλέξανδρου Σακελλαρίου

«Το 2015 οι Έλληνες επιχείρησαν κάτι τόσο φιλόδοξο που ανάλογο του κανένας λαός δεν είχε αποπειραθεί ως τότε: να κόψουν κατά κάποιον τρόπο την ιστορική τους διαδρομή στα δύο, να ανοίξουν χάσμα σε ό,τι είχαν υπάρξει κατά το παρελθόν και ό,τι ήθελαν να είναι στο εξής».

Το παραπάνω απόσπασμα δεν είναι μέρος δημοσιογραφικής αναφοράς του σήμερα. Είναι οι πρώτες λέξεις του βιβλίου του Τοκβίλ για το παλαίο καθεστώς και την επανάσταση στη Γαλλία. Άλλαξα μόνο το έτος (1789) και το Γάλλοι σε Έλληνες, αλλά νομίζω ότι διαβάζεται άνετα και περιγράφει εύστοχα τόσο την πολιτική αλλαγή που έλαβε χώρα στην Ελλάδα πριν από δέκα ημέρες περίπου όσο και τη σταθερή μέχρι τώρα άρνηση στη συνεργασία με την τρόικα. Δεν νομίζω ότι υπάρχει λόγος για θριαμβολογίες και πολεμικές ιαχές, επειδή ειπώθηκε ένα σθεναρό ‘όχι’. Οφείλουμε να περιμένουμε την εξέλιξη των πραγμάτων και τα αποτελέσματα. Μου είναι αδύνατο, όμως, να μην τονίσω ορισμένα χαρακτηριστικά ιστορικού και κοινωνιολογικού περιεχομένου που θα ήταν, ίσως, χρήσιμο να τα λάβουμε υπόψη μας.

Όπως έγραψε, λοιπόν, ο Τοκβίλ οι Γάλλοι έκαναν το 1789 το μεγάλο βήμα. Το ίδιο έκαναν και ορισμένοι άλλοι ‘απερίσκεπτοι’ μερικά χρόνια νωρίτερα κατά την Αμερικανική επανάσταση πετώντας το τσάι στο λιμάνι της Βοστώνης και το ίδιο έχει συμβεί εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες φορές στην ανθρώπινη ιστορία. Οι σημαντικές και μεγάλες ανατροπές, οι οποίες καθόρισαν τις ανθρώπινες κοινωνίες έλαβαν χώρα μέσω της σύγκρουσης και μέσω των μεγάλων ‘όχι’ που εξέφρασαν πολιτικοί ηγέτες και λαοί. Πολλά χρόνια πριν από τον Τοκβίλ ένας άλλος Γάλλος έγραφε ένα εξαιρετικό κείμενο για την εθελοδουλεία.

Εκεί, λοιπόν, υποστήριζε ότι είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι που επιτρέπουν ή μάλλον επιφέρουν την ίδια τους την υποταγή αφού σταματώντας να υποτάσσονται θα φέρουν τέλος στη δουλεία τους. Ένας λαός σκλαβώνεται μόνος του, κόβει τον ίδιο του το λαιμό όταν, έχοντας επιλέξει ανάμεσα στο να είναι υποτελής και στο να είναι ελεύθερος, εγκαταλείπει τις ελευθερίες του και μπαίνει στο ζυγό συναινώντας στην ίδια του τη δυστυχία ή μάλλον καλωσορίζοντάς τη. Αυτό συνέβη, κατά την εκτίμησή μου, τόσο την Κυριακή των εκλογών όσο και στην περίφημη συνάντηση του νέου υπουργού οικονομικών με τον Γ.Νταϊσελμπλούμ, σταματήσαμε δηλαδή να είμαστε δούλοι.

Όπως το υπογράμμισε ο Λα Μποεσί, «αποφασίστε να μην υπηρετείτε πλέον και αμέσως είστε ελεύθεροι». Δεν υπαινίσσομαι ότι η διαρκής σύγκρουση και ένα μόνιμο ‘όχι’ είναι η δέουσα λύση. Απλώς μέχρι τώρα ήμασταν εθελόδουλοι και αυτό παρουσιαζόταν ως κανονικότητα τόσο από την εγχώρια ελίτ όσο και από τα ΜΜΕ. Η εθελοδουλεία είναι το χειρότερο που μπορεί να συμβεί σε μια κοινωνία, διότι έτσι παύει να έχει διάθεση για δημιουργία. Γίνεται υπόδουλη και περιμένει πάντα τον αφέντη, κοσμικό ή μεταφυσικό, να τη λυτρώσει. Είναι εντυπωσιακό με πόσο σθένος και μένος υποστηριζόταν προεκλογικά ότι δεν υφίσταται άλλη δυνατότητα.

Μόνο το νεο-φιλελεύθερο ιερατείο διεκδικούσε το παπικό αλάθητο και όταν κάποιος βρέθηκε να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων η κοινωνία διαπίστωσε ότι υπάρχει και άλλος τρόπος, δεν γεννηθήκαμε δούλοι και υπήκοοι. Βέβαια, ορισμένοι θεώρησαν ότι δεν μάσησε ο Ολλανδός, ο βιώσας τον Διαφωτισμό, ενώ εμείς είμαστε προφανώς βάρβαροι και απολίτιστοι, αν και η αντίδρασή του δεν ήταν υπόδειγμα ‘πολιτισμένης’ συμπεριφοράς. Σύνδρομο εθελοδουλείας και υποτέλειας από στέλεχος δήθεν ευρωπαϊκού κόμματος, αλλά γεννημένοι δούλοι υπάρχουν πολλοί, και θα υπάρχουν.
Είναι δεδομένο. Η αξιοπρέπεια δεν τρώγεται. Ούτε η υπερηφάνεια. Από αυτό το σημείο, όμως, μέχρι του να σκύβεις διαρκώς το κεφάλι και να υποστηρίζεις ότι φοβάσαι μη σου πάρει τη δόξα η τρόικα, όπως ακούγαμε από πρώην υπουργούς, η απόσταση είναι μεγάλη. Και εδώ τίθεται και ένα άλλο ζήτημα, εκείνο της ηγεσίας ή της εξουσίας. Συμφωνα με τον Γερμανό κοινωνιολόγο Μ.Βέμπερ υπάρχουν τρεις τύποι εξουσίας με τον τρίτο να είναι η χαρισματική, το χάρισμα.

Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι η παρούσα κυβέρνηση έχει πράγματι χάρισμα, ο νέος υπουργός οικονομικών, όμως, σίγουρα έχει το επικοινωνιακό χάρισμα, αλλά και εκείνο το ηγετικό χάρισμα που προκύπτει από τη γνώση που φαίνεται να κατέχει. Νομίζω ότι το χάρισμα είναι μια άλλη συνισταμένη που οδηγεί ιστορικά τις κοινωνίες σε μεγάλες αλλαγές, επιτυχίες αλλά και αποτυχίες. Η γραφειοκρατική και η παραδοσιακή εξουσία, οι άλλοι δύο τύποι κατά τον Βέμπερ, δεν προσφέρουν απολύτως τίποτα στην ανθρωπότητα. Η μεν πρώτη είναι στεγνή, άδεια από συναισθήματα και εξόχως υπηρεσιακή, πειθαρχική. Η δε δεύτερη, η παραδοσιακή/  πατριαρχική είναι εκείνη που δημιουργεί τους δούλους και την εθελοδουλεία.

Ας δούμε πού μπορεί να μας βγάλει μια ενδεχομένως χαρισματική εξουσία. Το σίγουρο είναι ότι δεν χρειαζόμαστε λαοπλάνους και αιθεροβάμονες πολιτικούς. Το να χαρακτηρίζεται, όμως, η παραμικρή έκφραση συμπάθειας ή το ελάχιστο που αποφασίζεται υπέρ της κοινωνίας και των αδυνάμων ως λαϊκισμός αποτελεί φτηνή προπαγάνδα και απέχει από αυτό που πραγματικά είναι λαϊκισμός.

Είναι προφανές ότι πολλοί διαφωνούν με αυτές τι απόψεις και με την παρούσα κυβέρνηση και ο καθένας έχει τα δικά του επιχειρήματα, άλλωστε δεν είναι εφικτό ούτε και θεμιτό να συμφωνούμε όλοι.
Εκείνο, όμως, που θέλησα να υπογραμμίσω είναι ότι η ιστορία και η κοινωνιολογία εξηγούν πολλά πράγματα και μας δίνουν και άλλη οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα. Μπορούμε να σκύψουμε πάνω από ιδέες και κείμενα και να δούμε τον εαυτό μας σε αυτά, άλλωστε οι ανθρώπινες κοινωνίες δεν είναι τόσο διαφορετικές όσο μερικές φορές ηθελημένα νομίζουμε. Η διαφθορά, η σύγκρουση, η εξουσία, η εθελοδουλεία και πολλά άλλα υπήρχαν και θα υπάρχουν και στο μέλλον.

Μέσα σε όλο αυτό το πλέγμα σχέσων και ιδεολογιών, όμως, κάποια στιγμή πρέπει να σταθούμε και εμείς οι ίδιοι και να στοχαστούμε τη θέση μας και τους στόχους μας για το μέλλον. Θα είμαστε εθελόδουλοι ή θα κάνουμε το βήμα προς τα εμπρός σε μια πραγματικά καινούργια αρχή και όχι στα προς κρίσης δεδομένα που αποτελούσαν άλλη μορφή δουλείας. Θα γίνει η κοινωνία μας μια σύγχρονη κοινωνία, όχι δυτική δια της μίμησης, αλλά μια σύγχρονη ελληνική κοινωνία; Το εύχομαι, αλλά δυστυχώς η ιστορία θα δείξει. Από την άλλη μεριά λευκή επιταγή σε κάθε μορφής εξουσία δεν πρέπει να υπάρχει.

Η παρούσα κυβέρνηση οφείλει να έχει την ανοχή μας και τον χρόνο να μας αποδείξει τι μπορεί να επιτύχει. Καλό θα ήταν, όμως, να μην ψάχνει για δούλους και υπηκόους και αυτό ας το σκεφτούμε όλοι μας. Το να αποτινάζεις μια μορφή δουλείας για μια άλλη δεν είναι ελευθερία, ούτε αξιοπρέπεια. Η αμφισβήτηση είναι η μήτρα της ελευθερίας και όχι η τυφλή υπακοή.

* Ο Αλέξανδρος Σακελλαρίου είναι διδάκτωρ Κοινωνιολογίας και μετα-διδακτορικός ερευνητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Πηγή