Οι πλαστές ειδήσεις σ’ έναν κόσμο που στενεύει

του Παντελή Μπουκάλα

Ορεξη να ’χει κανείς, μες στην παραζάλη των ημερών, να μετράει συνωμοσιολογικά σενάρια και φέικ νιουζ με τον κορωνοϊό στο επίκεντρό τους. Αρκεί πρώτα να λάβει τα μέτρα του: γάντια, μάσκα, απολυμαντικά, τα πάντα. Ακριβώς λόγω της απλοϊκότητάς τους, οι πλαστές ειδήσεις και τα σενάρια που «ερμηνεύουν» και τακτοποιούν με πέντε αράδες τον εξουθενωτικά πολύπλοκο κόσμο, διαθέτουν πολύ μεγάλη μεταδοτικότητα – ίση με του νέου κορωνοϊού. Εχουν μάλιστα πιστοποιηθεί από καιρό, με ποικίλες μελέτες, δύο τινά. Πρώτον, ότι όσο πιο κραυγαλέο είναι ένα ψέμα τόσο ελκυστικότερο αποδεικνύεται και τόσο πιο εύκολα γίνεται πιστευτό. Και δεύτερον, η διεισδυτικότητα της κατασκευασμένης είδησης στο ευρύτερο κοινό είναι πολύ μεγαλύτερη από τη διεισδυτικότητα μιας αληθινής είδησης, διαδίδεται δε αστραπιαία, με κύριο μεταφορέα το Ιντερνετ. Σύμφωνα με προ διετίας μελέτη ερευνητών του ΜΙΤ, όσοι ακολουθούν στα κοινωνικά δίκτυα μια αληθινή είδηση και την αναπαράγουν σπάνια ξεπερνούν τα 1.000 άτομα. Αντίθετα, οι αναπαραγωγοί των ψευδών φημών φτάνουν ακόμα και τις 100.000.

Ο ανορθολογισμός –θεμελιώδες γνώρισμα των συνωμοσιολογιών, κι ας παριστάνουν τις ακραιφνώς ορθολογικές και επιστημονικότροπα αποδεικτικές– δεν έχασε ποτέ τα σκήπτρα του. Σε κάθε χώρα, και σε κάθε κοινωνικό σώμα, υπάρχουν πολλοί που πάσχουν από την προδιάθεση να καταπίνουν αμάσητα τα αδιανόητα που τους σερβίρονται σε ευκολονόητη, αλεσμένη μορφή. Σαν ιστοριούλες με αρχή, μέση και τέλος. Και με έναν Κακό, μα πολύ Κακό, σαν άξονά τους. Από τα παραμύθια που έπλασαν προ αιώνων οι λαοί έως τις σύγχρονες ιστορίες με φόντο το αχανές Διάστημα που κατασκευάζουν οι σεναριογράφοι και εικονοποιοί του Χόλιγουντ, τη βαριά δουλειά την αναλαμβάνει ο Κακός, όχι ο αγαθός ήρωας, με όσες υπερανθρώπινες δυνάμεις κι αν τον έχει εξοπλίσει η φαντασία του δημιουργού του. Ο κακός ο λύκος, που απειλεί την Κοκκινοσκουφίτσα ή τα τρία γουρουνάκια, είναι φτιαγμένος από την ίδια ύλη που έφτιαξε τον τελευταίο Υπερκακό του κινηματογράφου, τον Θάνο της ταινίας «Avengers», που απειλεί με καταστροφή το μισό σύμπαν για να σώσει το άλλο μισό.

Βομβαρδισμένοι από αντιφατικές και αλληλοσυγκρουόμενες πληροφορίες, εγκλωβισμένοι σ’ έναν κόσμο που συνεχώς στενεύει, ώρες και ώρες προσηλωμένοι στην οθόνη της τηλεόρασης, του υπολογιστή ή του έξυπνου κινητού, ν’ ακούμε ειδικούς να αντιδικούν, λογικό είναι να πέφτουμε σε σύγχυση. Οι γνώσεις μας δεν επαρκούν για να αφομοιώσουμε και να επεξεργαστούμε τα στοιχεία και τις απόψεις που ανακοινώνουν πολλοί – λόγοι διαφορετικής σχολής, εποπτείας και σχέσης με την περίφημη «πρόληψη του ζητουμένου»: λοιμωξιολόγοι, επιδημιολόγοι, εντατικολόγοι, ανοσολόγοι, πνευμονολόγοι, παθολόγοι, καρδιολόγοι, ρευματολόγοι, φαρμακολόγοι... Η σύγχυση σφραγίζει και την παρουσία των «εκπροσώπων της κοινωνίας», όπως δηλώνουν ορισμένοι εξ αυτών, δηλαδή των καναλικών δημοσιογραφικών βεντετών. Επί σεισμών, εύκολα μιλούν σαν σεισμολόγοι, επί συνταγματικών ζητημάτων σαν συνταγματολόγοι κ.ο.κ. Τώρα πόσες στολές ειδικού να φορέσουν και πόσα ιδιόλεκτα να ιδιοποιηθούν;

Η πολυπλοκότητα των πραγμάτων μάς υπερβαίνει και μας αφοπλίζει· δεν μπορούμε να τη μεταφράσουμε σε μια αφήγηση γραμμική, εύληπτη, μεταδόσιμη. Και η ψυχή μας σκοτεινιάζει από τις δραματικές εικόνες που στέλνει η Ιταλία, η Ισπανία, οι Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και η Καστοριά, η Δραγασιά, η Δαμασκηνιά, η Ηλεία και ο Εχίνος (πού θα πάει, θα μάθουμε –επίσημοι και ανεπίσημοι– να μη λέμε Ενίχο τον Εχίνο, θα μάθουμε πως είναι κι αυτός Ελλάδα και θα ρίξουμε επιτέλους τις μπάρες του μυαλού μας). Βιαζόμαστε λοιπόν να αρπαχτούμε από την πρώτη αισιόδοξη είδηση, με πηγή την πατρίδα μας ή κάποια ξένη χώρα. Κι ας το ξέρουμε πια ότι δεν θ’ αργήσει η ακύρωσή της από το αμέσως επόμενο ή το μεθεπόμενο μαντάτο, με πηγή κάποια άλλη ξένη χώρα ή την ίδια τη δική μας.

Ανάμεσά μας, στην Ελλάδα και παντού στον κόσμο, ζουν και όσοι βιάζονται να δώσουν πίστη σε ευκολοχώνευτες ανόητες «εξηγήσεις», που συνήθως βασίζονται σε μια αλυσίδα ρητορικών ερωτήσεων του τύπου «τυχαίο είναι;». Για παράδειγμα, «τυχαίο είναι» που το μήνυμα εξόδου το στέλνουμε στο 13033; Οχι βέβαια. Ο αριθμός αυτός εμπεριέχει το 333, τουτέστιν το μισό του 666, του Αριθμού του Θηρίου, τουτέστιν... Τουτέστιν, ράβδος εν γωνία, άρα βρέχει.

Τα ευφάνταστα συνωμοσιολογικά σενάρια γίνονται πολύ πιο πιστευτά αν τα εισάγουν στην αγορά και τα διακινούν όχι τίποτε φαιοκίτρινα φύλλα και πατενταρισμένες συνωμοσιολογικές ιστοσελίδες, αμερικανικές ή ευρωπαϊκές, αλλά πολιτικοί της επιφάνειας ενός Ντόναλντ Τραμπ, κι από κοντά ενός Μπολσονάρου. Μέχρι να αποφασίσει ο Αμερικανός πρόεδρος αν ο ιός είναι «προεκλογική απάτη των Δημοκρατικών» ή «εργαστηριακό κατασκεύασμα των Κινέζων» και να συμφωνήσει να ληφθούν τα προδήλως αναγκαία μέτρα, η χώρα του βρέθηκε πρώτη σε αριθμό κρουσμάτων παγκοσμίως και τρίτη σε αριθμό θυμάτων. Κι ωστόσο, λένε οι δημοσκοπήσεις, περισσότεροι από τους μισούς Αμερικανούς εξακολουθούν να συμφωνούν με τον πρόεδρό τους. Κι ας πληρώνουν βαριά το εκλογικό του άγχος.

Ωσπου ν’ αρχίσει τη φονική δουλειά του ο ιός, τα περισσότερα φέικ νιουζ, πανευρωπαϊκά, αφορούσαν το μεταναστευτικό-προσφυγικό. Δίχως το παραμικρό στοιχείο, μόνο και μόνο για να εξερεθιστεί το κοινό, πρόσφυγες και μετανάστες εμφανίζονταν σαν δράστες εγκλημάτων κάθε είδους και βαρύτητας (φόνοι, βιασμοί, ληστείες, προσβολή των συμβόλων της χριστιανικής Δύσης κ.τ.λ.). Εμείς εδώ μαθαίναμε ταχύτατα ότι στη Φρανκφούρτη «Πακιστανοί βίασαν Γερμανίδα», στη Γερμανία μαθαίνουν ταχύτατα ότι στην Ελλάδα «Αφγανοί έκαψαν στη Μόρια σπίτια με ανθρώπους μέσα» (αυτό διαδόθηκε στις 10 Φεβρουαρίου), όλοι στην Ευρώπη μαθαίνουμε από ιταλικό σάιτ ειδικευμένο στις ανυπόστατες ειδήσεις ότι «σχεδόν το 40% των προσφύγων έχει AIDS», την επομένη ή τη μεθεπομένη τα ψεύδη καταρρίπτονται, όμως έχουν πλέον κατακτήσει τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Και έχουν αφήσει βαθύ ίχνος στον ψηφιακό κόσμο και στο συλλογικό αίσθημα.

Με τον ιό οι παραπληροφορητές άλλαξαν ειδικότητα. Εγιναν λοιμωξιολόγοι-επιδημιολόγοι. Θα γίνονταν βέβαια κακοηθέστατοι λοιμωξιολόγοι-προσφυγολόγοι, αν ο ιός είχε έρθει στην Ελλάδα από πρόσφυγα, αλλά αυτό, σαν να φρόντισαν τα ουράνια, το αποφύγαμε. Βάλθηκαν λοιπόν να παίζουν χυδαία με τον πόνο των ανθρώπων και τον φόβο τους. Μια γρήγορη επίσκεψη στον αποκαλυπτικό ιστότοπο «hellinika hoaxes» μαρτυρεί για το εύρος της αγυρτείας, αλλά και για το επικίνδυνο της όλης υπόθεσης, δεδομένου ότι ο κομπογιαννιτισμός διαχέεται ακαριαία και αναβαθμίζεται, λόγω και της ανεξέλεγκτης αλληλοτροφοδοσίας των σόσιαλ μίντια και των καθαυτό μίντια. Σε άλλη περίοδο, οι ψεύτικες «οδηγίες επιβίωσης» με αποστολέα το Αγιον Ορος ή το Πανεπιστήμιο Τζον Χόπκινς, ή οι διαφημιζόμενες δήθεν μαγικοθεραπευτικές ιδιότητες του «βιομαγνητικού συντονισμού», θα ήταν κακόγουστος αστεϊσμός. Τώρα είναι εφιαλτικός σαδισμός.