Λαός καρναβάλι

Του Γιώργου Σταματόπουλου

Λέει μερικά πολύ ωραία πράγματα ο Μιχαήλ Μπαχτίν στο θαυμάσιο βιβλίο του «Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του» [Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης] για τη λαϊκότητα και την ελευθερία του καρναβαλιού κατά τον Μεσαίωνα, που τα προλάβαμε πολλοί από μας στα χωριά μας -και άλλους τους έχουν ενθαρρύνει να δουν «αλλιώς» τη ζωή και άλλους τους έχουν αφήσει αδιάφορους. Εδώ μας ενδιαφέρουν οι πρώτοι.

Το καρναβάλι ας πούμε δεν είναι να το παρακολουθείς, όπως σήμερα συμβαίνει, αλλά να το ζεις. Το καρναβάλι έχει τους δικούς του νόμους, αντίθετους με τους καθιερωμένους, οι οποίοι επιτρέπουν στον καθένα να μετέχει στα πάντα, ανανεούμενος και αναγεννώμενος μέσα στον καρναβαλικό πανηγυρικό κόσμο. Εδώ κυριαρχούν οι τρελοί και οι γελωτοποιοί, το παιxνίδι γίνεται η ίδια η ζωή, είναι η δεύτερη ζωή του λαού «οργανωμένη επί της αρχής του γέλιου· είναι μια γιορταστική ζωή».

Οπως κάθε γιορτή, κάνει τους ανθρώπους να ομονοούν και γαληνεύει τα πάθη τους αφήνοντάς τα να ξεσπάσουν με υποκατάστατα. Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι κάθε γιορτή «είναι μια πολύ σημαντική πρωτομορφή της ανθρώπινης κουλτούρας» και όλες οι γιορτές συνδέονται με στιγμές κρίσης, καμπής στη ζωή της φύσης και της κοινωνίας. Στη διάρκεια του καρναβαλιού συντρίβονται οι ιεραρχίες. «Το καρναβάλι γιόρταζε, κατά κάποιον τρόπο, την προσωρινή απελευθέρωση από την κυρίαρχη αλήθεια και το υπάρχον καθεστώς, την προσωρινή κατάργηση όλων των ιεραρχικών σχέσεων, προνομίων, κανόνων και απαγορεύσεων».

Στο καρναβάλι χαλαρώνει η σοβαρότητα και η καθώς πρέπει γλώσσα και κυριαρχούν οι άσεμνες λέξεις και εκφράσεις. Το καρναβάλι «εξαγιάζει την ελευθερία της επινόησης, επιτρέπει να συνδυάζονται τα αταίριαστα και να έρχονται κοντά τα απομακρυσμένα, υποβοηθά την απελευθέρωση από την κυρίαρχη οπτική για τον κόσμο, από κάθε σύμβαση, από τις κοινότοπες αλήθειες, από οτιδήποτε συνηθισμένο, τετριμμένο, κοινώς αποδεκτό, μας επιτρέπει να αντικρίσουμε τον κόσμο με άλλο μάτι, να συναισθανθούμε τη σχετικότητα όλων όσα υπάρχουν και τη δυνατότητα μιας εντελώς διαφορετικής τάξης του κόσμου».

Σημαντική είναι η προσέγγιση που κάνει στο μοτίβο της μάσκας, το πιο πολύσημο της λαϊκής κουλτούρας: «Η μάσκα συνδέεται με τη χαρά της αλλαγής και της επανενσάρκωσης, με την εύθυμη σχετικότητα, με την εύθυμη άρνηση της ταυτότητας και της ταυτοσημίας· σχετίζεται με τις μεταβάσεις, τις μεταμορφώσεις, τις παραβιάσεις των φυσικών ορίων. Στη μάσκα ενσαρκώνεται η παιγνιώδης αρχή της ζωής, που βασίζεται σε μια εντελώς ιδιαίτερη αλληλεπίδραση πραγματικότητας και εικόνας, η οποία χαρακτηρίζει τις αρχαιότερες τελετουργικο-παραστατικές μορφές».

Εχει τη δική του γραμματική το καρναβάλι, που δεν είναι παρά μια εύθυμη φάρσα, ένα αναποδογύρισμα της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, μια πνοή ελευθερίας που διαρκεί λίγο αλλά ωθεί τους καταπιεσμένους να αναπνεύσουν και να στείλουν στον αγύριστο εξουσίες και καταπιεστικούς νόμους [τους νόμους των ισχυρών]. Το καρναβάλι [ήταν] ο λαός.