Η φωνομιμία στα χρόνια των σόσιαλ μίντια

 

γράφει ο Παντελής Μπουκάλας

 

Αν ο πόλεµος είναι ο πατέρας των πάντων, τότε η τέχνη της εξαπάτησης ή της παραπλάνησης, όχι μόνο των αντιπάλων αλλά και των διστακτικών συμμάχων καθώς και των ουδέτερων, θα μπορούσε να θεωρηθεί μητέρα τους. Ή τουλάχιστον μητέρα πολλών σπουδαίων νικών. Με διασημότερο παράδειγμα την διά της πονηρίας νίκη των δωροδοτών Δαναών στον Τρωικό πόλεμο. Οταν δεν αρκεί η παλικαριά, κι όταν οι θεοί μοιράζουν περίπου ισοδύναμα την ευλογία και την προστασία τους, τότε η δολιότητα δεν είναι απλώς «κάποια λύσις». Είναι η μία και μόνη. Ο Δούρειος Ιππος παραμένει μέγα σύμβολο της εκπορθητικής πολυμηχανίας, αν και οι κάθε τόπου και χρόνου Τρώες έχουν το δικαίωμα να τον θεωρούν απλώς σύμβολο της εμπόλεμης αδικίας. Σύμβολο μέσα στο σύμβολο, μάλλον λιγότερο γνωστό, παρότι και αυτό τραγουδισμένο από τον Ομηρο, είναι η φωνομιμία της μοιραίας Ελένης. Η ικανότητά της δηλαδή, ένα επιπλέον δώρο της Αφροδίτης, να μιμείται με εξαιρετική πιστότητα τη φωνή οποιασδήποτε γυναίκας, με στόχο την παραπλάνηση, γιατί όχι και την αποπλάνηση.

 

Στη ραψωδία δ της «Οδύσσειας» ο νεαρός Τηλέμαχος βρίσκεται στη Σπάρτη, αναζητώντας ειδήσεις για τον χαμένο πατέρα του. Η Ελένη ρίχνει πρώτα στο κρασί των ανδρών ένα παυσίλυπο βοτάνι, τέχνη που την είχε διδαχθεί στην Αίγυπτο, κι έπειτα αφηγείται έναν από τους άθλους του Οδυσσέα. Ο σκοπός της διπλός: να υμνήσει την ανδρεία του βασιλιά της Ιθάκης και, εμμέσως, να πείσει τους ακροατές της πως η ίδια δεν είχε προσχωρήσει ψυχή τε και σώματι στο στρατόπεδο των Τρώων αλλά είχε διασώσει άθικτη τη συνείδησή της. Μάστορας λοιπόν της εξαπάτησης ο Οδυσσέας, πληγώθηκε μόνος του άσχημα, ντύθηκε με κουρέλια και μπήκε κρυφά στο κάστρο της Τροίας, ίδιος με δούλο, για να κατασκοπεύσει και να μάθει τα κατατόπια. Η Ελένη ωστόσο δεν ξεγελάστηκε από την οικειοθελή παραμόρφωσή του. Τον αναγνώρισε, πήρε όμως όρκο βαρύ να μην τον καταδώσει στους Τρώες.

 

«Σωστά όσα λες», παίρνει τον λόγο ο Μενέλαος, που μάλλον παρέμενε χολιασμένος μαζί της, «πλην όμως…». Εμμέσως λοιπόν και αυτός, μια και δεν ήθελε να προσβάλει καταπρόσωπο τη σύζυγό του μπροστά σε ξένους, της θυμίζει ότι ναι μεν δεν αποκάλυψε την απάτη του Οδυσσέα, αποπειράθηκε όμως λίγο αργότερα να εξαπατήσει τον αφρό των Αχαιών. Οταν οι πιο ανδρείοι πολιορκητές της Τροίας κλείστηκαν στον Δούρειο Ιππο που κατασκεύασε ο Επειός, η Ελένη, «ίσως παρακινημένη από κάποιον δαίμονα» (μερική άφεσις αμαρτιών όχι από τον Μενέλαο αλλά από τον ποιητικά πολυμήχανο Ομηρο), έφερε τρεις φορές γύρω το ξύλινο άλογο, αγκάλιασε την κοιλιά του κι ύστερα άρχισε να καλεί κάθε Αργείο ξεχωριστά, με το όνομά του και με τη φωνή της γυναίκας του. Κι αν δεν ήταν ο Οδυσσέας να τους συγκρατήσει, θα ορμούσαν έξω από τη λαχτάρα τους να συναντήσουν την ποθητή τους έπειτα από δεκαετή ξενιτιά και στέρηση και θα αυτοπροδίδονταν. Και ίσως ο πόλεμος θα είχε βρει άλλη έκβαση – και η ποίηση άλλα σύμβολα και μοτίβα.

 

Η επεξεργασμένη ύλη που διακινούν οι προπαγανδιστές δεν απευθύνεται στους αντιπά- λους, αλλά στους «πιθανούς φίλους».

 

Στις μέρες μας η φωνομιμία ακούει στο όνομα «προπαγάνδα» και στο παρανόμι «μαζική ενημέρωση». Το βλέπουμε σε κάθε πόλεμο – κι είναι απελπιστικά συχνοί σε μια περίοδο που θέλει να αποκαλείται «μεταπολεμική» ή «ειρηνική», ή έστω «ψυχροπολεμική». Το βλέπουμε και στην τωρινή φονική σύρραξη, έναν επιπλέον Κριμαϊκό ή Ανατολικό πόλεμο, με παρούσες όλες τις δυνάμεις του πολέμου των ετών 1853-1856, ορισμένες σε διαφορετικούς ρόλους, συν την πολύπαθη Ουκρανία και τις πλανηταρχεύουσες Ηνωμένες Πολιτείες. Και είναι πολύπαθη η Ουκρανία, γιατί εκτός από τις σημερινές βαριές πληγές της και τους αμέτρητους πρόσφυγές της, δεν πρέπει να ξεχάσουμε ποτέ ούτε το Τσερνόμπιλ του 1986 ούτε τον «Μεγάλο Λιμό» του 1932-1933, το Γολοντομόρ, με τα εκατομμύρια των νεκρών, αποτέλεσμα της βίαιης κολεκτιβοποίησης που είχε αποφασίσει ο Στάλιν. Τα στοιχεία που έφερε στο φως ο Φώτος Λαμπρινός με το ντοκιμαντέρ του «Η Μεγάλη Ουτοπία», το 2017, για τα εκατό χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης, εξέθεσαν ως πλήρως ανεπαρκή τον χαρακτηρισμό «συγκλονιστικά». Εξού και οι επιθέσεις που είχε υποστεί ο σκηνοθέτης από την πολιτικά θρησκευόμενη δογματική Αριστερά. Η μη δογματική είχε αντιδράσει με τον τρόπο που συνηθίζει να λύνει την απορία του ο παροιμιωδώς γνωστός ψάλτης.

 

Μακάρι να μπορούσαμε να πούμε ότι ο εμβληματικός στίχος του Οδυσσέα Ελύτη «Τ​​​​ην αλήθεια την “φτιάχνει” κανείς ακριβώς όπως φτιάχνει και το ψέμα», στη «Μαρία Νεφέλη» του 1978, είναι μια προειδοποίηση που ενστερνίζεται τον τρόπο της –ποιητικά νόμιμης– υπερβολής, για ν’ ακουστεί ισχυρότερη και πειστικότερη. Καμιά υπερβολή όμως. Αρκεί να σκεφτούμε πώς τραβολογάμε άγρια, καθένας προς τη μεριά του, την περίφημη συμβουλή-εντολή του Σολωμού: «Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό» (με τα λόγια αυτά είχε απαντήσει ο ποιητής στην παρατήρηση κάποιου φίλου του ότι το έθνος θα προτιμούσε να δει από τα χέρια του, στα τέλη της δεκαετίας του 1840, ένα «εθνικό ποίημα», και όχι τον «Πόρφυρα»). Ολοι, κόμματα, θεσμοί, δημοσιολογούντες, σπεύδουμε να αυτοταυτιστούμε με το έθνος –ή τον λαό, την Ιστορία, τη δημοκρατία, την πρόοδο κ.ο.κ.–, ώστε να επιβληθούμε και σαν μοναδικοί ιδιοκτήτες της Αλήθειας, την οποία υποθέτουμε και αυτή μία και μόνη. Εύκολα μπορούμε να διαπιστώσουμε σε ποιο βαθμό ισχύει η ποιητική ρήση του Ελύτη αν τη συσχετίσουμε με τον ευρύτατο και διαρκώς εμπλουτιζόμενο (λόγω και της πολύ μεγάλης πλέον εμπλοκής των μέσων κοινωνικής δικτύωσης) κατάλογο ψευδών ειδήσεων σχετικών με τον πόλεμο στην Ουκρανία που δημοσιεύει το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων (European Digital Media Observatory – EDMO). Οργανισμοί ελέγχου γεγονότων δραστηριοποιούμενοι στην Ευρώπη, ανάλογοι με τα Ellinika Hoaxes έχουν καταρρίψει δεκάδες fake news, τα οποία όμως, και λίγο αν ζήσουν, προλαβαίνουν να διεγείρουν συναισθήματα. Αλλωστε, ακόμα κι όταν καταρρίπτονται, συνεχίζουν να υπάρχουν στον ψηφιακό χώρο και να παράγουν πολιτική.

 

Οσοι βιάστηκαν να πιστέψουν ότι ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι φόρεσε φανέλα με ναζιστικό σταυρό, μπορεί να μη μάθουν ποτέ ότι η σχετική φωτογραφία ήταν χαλκευμένη, φανταζόμαστε από ποιους μηχανισμούς καγκεμπίστικης καταγωγής. Το ίδιο ισχύει και για όποιους κατανάλωσαν μια φωτογραφία από βομβαρδισμό στην Υεμένη του 2015 σαν φωτογραφία από τωρινό βομβαρδισμό στην Ουκρανία.

 

Ακόμα όμως κι αν το μάθουν, είναι πολύ πιθανό να μη μετακινηθούν ούτε σπιθαμή από τα αρχικά τους συναισθήματα και την πρώτη άποψή τους για τα πράγματα. Το γνωρίζουν αυτό οι προπαγανδιστές, πάντα το γνώριζαν: Η επεξεργασμένη ύλη που διακινούν δεν απευθύνεται στους αντιπάλους, αυτοί δεν αλλάζουν οπτική και συμπεράσματα, αλλά στους «πιθανούς φίλους», που χρειάζονται επιχειρήματα, έστω και πλαστά. Οι μάστορες της φωνομιμίας μάς λένε αυτό που θέλουμε ν’ ακούσουμε, μιμούμενοι την ίδια τη δική μας φωνή.