Προσφυγική κρίση: Είναι αυτή η Ευρώπη που θέλουμε;

του Ηλία Κουσκουβέλη

Η ευρωπαϊκή ενοποίηση, στις έξι δεκαετίες ύπαρξής της, έχει αντιμετωπίσει διάφορες κρίσεις πολιτικής και οικονομικής φύσης. Όμως καμία από αυτές δεν σχετιζόταν τόσο στενά με τα ίδια τα θεμέλια της ύπαρξής της, όσο η τρέχουσα προσφυγική κρίση. Τη στιγμή που εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι, πρόσφυγες πολέμου και οικονομικοί μετανάστες, χτυπούν την πόρτα της, η Ευρώπη φαίνεται να είναι απροετοίμαστη, σε άβολη θέση, αναποφάσιστη, διχασμένη πολιτικά, και γηραιά στα αντανακλαστικά της. Εθνικιστικά και ξενοφοβικά αισθήματα έχουν έρθει ξανά στην επιφάνεια, βλάπτοντας την ενότητα, το ηθικό της κύρος και τα συμφέροντά της.

Η τρέχουσα προσφυγική κρίση ωστόσο δεν αποτελεί έκπληξη. Για περισσότερο από δύο χρόνια εκατομμύρια Σύρων και Ιρακινών, που προσπαθούν να ξεφύγουν από τον πόλεμο και την καταστροφή, έχουν μετακινηθεί στην Ιορδανία, το Λίβανο και την Τουρκία. Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων ετών, η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες (UNHCR) βοήθησε τους πρόσφυγες σε αυτές τις χώρες, καλώντας κράτη και πολίτες να παράσχουν περισσότερη βοήθεια, ενώ προειδοποιούσε ότι η κατάσταση θα επιδεινωθεί.

Ισχυρά και τραγικά ταυτοχρόνως, σήματα στέλνονταν στην Ευρώπη, κάθε φορά που ένα σκάφος βυθιζόταν στη Μεσόγειο. Πέρυσι, η Ελλάδα και η Ιταλία είχαν ζητήσει βοήθεια, καθώς και μια ολιστική ευρωπαϊκή προσέγγιση ώστε να αντιμετωπιστεί η εισροή προσφύγων πολέμου και οικονομικών μεταναστών. Κάποια μέτρα πάρθηκαν: Παροχή οικονομικής βοήθειας στις δύο χώρες, καθώς και αύξηση των στρατιωτικών μέσων, προκειμένου να περιορίσουν τις ανθρώπινες τραγωδίες και να αποτρέψουν τους διακινητές. Ωστόσο, δεν ελήφθησαν αποφάσεις προκειμένου η Ευρώπη να προετοιμαστεί και να αντιμετωπίσει μία εισροή προσφύγων αυτού του μεγέθους. Τα ευρωπαϊκά κράτη, κυβερνήσεις και κοινή γνώμη ήταν εντελώς απροετοίμαστα.

Πέρυσι και κατά το πρώτο εξάμηνο του 2015, οι μεταναστευτικές ροές προς την Ευρώπη ήταν ισχυρές. Αυτές εντάθηκαν για δύο λόγους. Πρώτον, η τουρκική κυβέρνηση άλλαξε πολιτική, καθώς αντιλήφθηκε ότι δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει τους Σύρους πρόσφυγες εναντίον της κυβέρνησης Άσαντ. Δεύτερον, επειδή, μεταξύ άλλων, η γερμανική κυβέρνηση ανακοίνωσε την εκτίμησή της ότι μέχρι το τέλος του 2015, περίπου 800.000 αιτούντες άσυλο θα φτάσουν στη Γερμανία. Η ανακοίνωση αυτή ερμηνεύθηκε από τα εκατομμύρια των προσφύγων της Συρίας και του Ιράκ στην Τουρκία, ως πρόσκληση προς τη Γερμανία. Δεν αποτελεί έκπληξη το ότι πολλοί πρόσφυγες, φτάνοντας στην Ελλάδα, έφεραν και επιδείκνυαν εικόνες της καγκελαρίου Άνγκελα Μέρκελ. Υπήρξε και υπάρχει ένα συναίσθημα ανάμεσά τους ότι η Γερμανία είναι η Γη της Επαγγελίας.

Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι έχουν διασχίσει το ήρεμο κατά το θέρος Αιγαίο πέλαγος. Κατευθύνθηκαν στην ελληνική ηπειρωτική χώρα, κινήθηκαν βόρεια και έφθασαν στα σύνορα της Ουγγαρίας. Και τότε έφθασε η στιγμή της αλήθειας: Πρώτα, η ξενοφοβική κυβέρνηση τους σταμάτησε, στη συνέχεια τους άφησε να περάσουν και τέλος, σφράγισε τα σύνορα. Μερικές χιλιάδες πρόσφυγες έφθασαν στο Μόναχο. Η πόλη όμως- πολύ μεγαλύτερη και πλουσιότερη από τη Λέσβο, την Κω ή το Αγαθονήσι- ανακοίνωσε ότι δεν μπορεί να δεχτεί άλλους. Έτσι, ακολούθησε το κλείσιμο των συνόρων και από τη γερμανική κυβέρνηση.

Τώρα οι πρόσφυγες βρίσκονται παγιδευμένοι. Λίγοι έχουν μείνει στα ελληνικά νησιά και στην Αθήνα. Οι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονται στα ουγγρικά σύνορα, προσπαθώντας να βρουν εναλλακτικές διαδρομές προς τη Γερμανία, μέσω της Κροατίας και της Ρουμανίας. Αυτοί είναι οι «τυχεροί» που διέσχισαν τη θάλασσα (οι περισσότεροι από αυτούς μάλλον δεν την είχαν δει ποτέ πριν στη ζωή τους), ξόδεψαν περιουσίες πληρώνοντας διακινητές και τους μαυραγορίτες, περίμεναν για μέρες κάτω από τον καλοκαιρινό ήλιο μπροστά στα αστυνομικά τμήματα ή στα σύνορα, περπάτησαν χιλιάδες χιλιόμετρα μεταφέροντας τα μωρά τους και τους ηλικιωμένους, μόνο και μόνο για να αντιμετωπίσουν κλειστές πόρτες, ρατσισμό και αστυνομική βία.

Αυτή η κατάσταση, με οποιαδήποτε κριτήρια, είναι, σύμφωνα με τα λόγια του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, «απαράδεκτη». Ορισμένα κράτη- μέλη της ΕΕ έχουν ήδη μπλοκάρει αποφάσεις στο Συμβούλιο των υπουργών Εσωτερικών της περασμένης εβδομάδας. Ζήτησαν, ξεχνώντας πόσες ψυχές χάθηκαν στη θάλασσα, από την Ελλάδα και την Ιταλία να τους σταματήσει... Έχουν δηλώσει ότι οι πρόσφυγες είναι μια απειλή για τον πολιτισμό και τις αξίες τους, τον κοινωνικό και θρησκευτικό τους ιστό. Φαίνεται να ξεχνούν ότι εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες τους ήταν πρόσφυγες στις χώρες της ΕΕ στη δεκαετία του 1990, μετά την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ, και οι θρησκευτικοί ηγέτες τους ή οι ευσεβείς πολίτες τους φαίνεται να ξεχνούν τις θεμελιώδεις χριστιανικές αρχές ή να αγνοούν τα μηνύματα που αποστέλλονται από τον ίδιο τον Πάπα. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι παραβιάζουν τις ίδιες τις θεμελιώδεις αρχές της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, στο βαθμό που ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και πολίτες πρέπει να απαντήσουν στο ερώτημα: Είναι αυτή η Ευρώπη που θέλουμε; Είναι αυτή η Ευρώπη που εργάζεται για την ειρήνη, τη δημοκρατία, την ευημερία και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια;

Προφανώς όχι, δεν είναι αυτή η Ευρώπη που θέλουμε. Η Ευρώπη που θέλουμε για εμάς και τα παιδιά μας είναι εκείνη που αναδεικνύεται από τον μέσο πολίτη, που έδωσε τροφή, νερό, ρούχα, στέγη και φάρμακα στους πρόσφυγες. Είναι αυτή που έδειξαν οι άνδρες και οι γυναίκες του ελληνικού και του ιταλικού λιμενικού ή του πολεμικού ναυτικού, καθώς και οι ψαράδες, σώζοντας ζωές στη θάλασσα. Είναι η Ευρώπη των εθελοντών που έσπευσαν να βοηθήσουν ανθρώπινα όντα σε κίνδυνο!

Αυτή είναι η Ευρώπη από την οποία οι κυβερνήσεις θα πρέπει να εμπνευστούν στην ερχόμενη Σύνοδο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη τους τις έλλογες εγχώριες και διεθνείς ανησυχίες για ασφάλεια. Θα πρέπει να αποφασίσουν και να δράσουν άμεσα για να αντιμετωπιστεί η κατάσταση τώρα, πριν έρθει ο χειμώνας. Και πρέπει να δράσουν, τόσο στο επίπεδο των προσφύγων, όσο και, στο μέτρο του δυνατού, στη ρίζα του προβλήματος, δηλαδή στον πόλεμο στη Συρία και το Ιράκ.

Τα κράτη- μέλη της ΕΕ πρέπει:
- Να αποφασίσουν να δεχτούν όλοι έναν αριθμό προσφύγων βάσει κριτηρίων που θα συμφωνηθούν.
- Όταν συμφωνήσουν, να βρουν τρόπο για να απαλλάξουν τους πρόσφυγες από τη διαδρομή των 3.000 χιλιομέτρων. Οι πρόσφυγες μπορούν να μεταφέρονται, σε αξιοπρεπείς συνθήκες, στις χώρες υποδοχής. Διαφορετικά, αυτή η μακρά πορεία γίνεται ένα είδος μιας διαδικασίας επιλογής που μόνο ο ισχυρότερος, ο πονηρός και ο πλουσιότερος ανάμεσά τους θα επιβιώσει.
- Να βοηθήσουν οικονομικά τις υπηρεσίες του ΟΗΕ, τις ΜΚΟ και κράτη όπως η Ελλάδα και η Ιταλία, καθώς και κράτη μη μέλη της ΕΕ στην Νοτιοανατολική Ευρώπη.
- Να βοηθήσουν αυτά τα κράτη με εμπειρογνώμονες και τεχνικά μέσα, ώστε να αποφευχθούν τραγωδίες στη θάλασσα, και να υλοποιήσουν καλύτερους ελέγχους των εισερχομένων μεταναστών. Έτσι, μπορούν να ανταποκριθούν στις έλλογες ανησυχίες για προστασία από εξτρεμιστικά στοιχεία, που προσπαθούν να φτάσουν στην Ευρώπη ως πρόσφυγες.
- Να συντονιστούν και να βοηθήσουν την Ύπατη Αρμοστεία στην Ευρώπη, αλλά και στην Ιορδανία, στο Λίβανο και στην Τουρκία, όπου πολλοί πρόσφυγες διαμένουν σε καταυλισμούς.
- Να αυξήσουν τις δράσεις τους κατά των διακινητών ανθρώπων και όλων των άλλων παραβατών του νόμου.
- Να ζητήσουν από γειτονικά κράτη της ΕΕ, όπως την Τουρκία, να αλλάξουν την πολιτική προώθησης μεταναστών ως μέσο πίεσης προς την ΕΕ και να συμβάλλουν πραγματικά στην προσπάθεια αυτή.

Στο εγγύς μέλλον και πριν από το επόμενο καλοκαίρι, η ΕΕ πρέπει να ξεκινήσει, μαζί με τις μεγάλες δυνάμεις, τις προσπάθειες για την εξεύρεση λύσης στη Συρία, ίσως στο επίπεδο του Συμβουλίου Ασφαλείας. Σε αυτήν τη διαδικασία πρέπει να συμμετάσχουν οι περιφερειακές δυνάμεις που έχουν ευθύνες για την έναρξη και την κλιμάκωση του πολέμου, και θα πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους, σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο.

Είναι βέβαιο ότι η προσφυγική κρίση δεν θα σταματήσει μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος. Και αυτό μπορεί να πάρει χρόνο, γιατί είναι πολύ πιο δύσκολο να σταματήσει ένας εμφύλιος, από έναν διεθνή πόλεμο. Μέχρι τότε, η Ευρώπη θα πρέπει να ασχοληθεί με χιλιάδες ανθρώπους που προσπαθούν να ξεφύγουν από την εμπόλεμη ζώνη και θα πρέπει να το κάνει σύμφωνα με τις αξίες και τις αρχές της. Είναι προς το συμφέρον της ίδιας της ΕΕ και των κρατών μελών της. Διαφορετικά, η βλάβη στα θεμέλια της ΕΕ, τις αξίες, το κύρος, αλλά και στα οικονομικά και πολιτικά της συμφέροντα, θα είναι πολύ μεγαλύτερη από ό,τι οποιοδήποτε άλλο κόστος που μερικές κοντόφθαλμες κυβερνήσεις φοβούνται.

* Ο Ηλίας Κουσκουβέλης είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων Πανεπιστημίου Μακεδονίας, και διευθυντής του Εργαστηρίου Διεθνών Σχέσεων και κάτοχος της Έδρας ΓΕΕΘΑ «Θουκυδίδης» (το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας είναι μέλος του δικτύου United Nations Academic Impact).