Ανδρέας Παπανδρέου: Ο «θεός» ενός «κατώτερου» λαού…

Στην επέτειο των εκατό χρόνων από τη γέννηση του, είναι πλέον αδιαμφισβήτητο ότι οι κυβερνήσεις του έβγαλαν από την απομόνωση (πολιτική, οικονομική, κοινωνική) το άλλο μισό του ελληνικού λαού. Οι φτωχοί έως τότε Ελληνες είδαν Θεού πρόσωπο

Του Γιώργου Καρελιά   

Σαν σήμερα, 5 Φεβρουαρίου, πριν από εκατό χρόνια, γεννήθηκε ο Ανδρέας Παπανδρέου. Η επέτειος βρίσκει τη χώρα σε ένα μεταίχμιο. Το κόμμα που ίδρυσε, το ΠΑΣΟΚ, είναι στη χειρότερη στιγμή του. Και ένα άλλο κόμμα, ο ΣΥΡΙΖΑ, έχει «κλέψει» τους ψηφοφόρους του και «προπονείται», για να καταλάβει οριστικά τον χώρο στον οποίο εκείνος κυριάρχησε επί δύο δεκαετίες. 

Οι επέτειοι συνοδεύονται, συνήθως, από αποτιμήσεις. Επειδή, όμως, η απόσταση των 23 χρόνων από τον θάνατό του (23 Ιουνίου 1996) είναι μικρή, η ιστορική αποτίμηση δεν έχει γίνει ακόμα ολοκληρωμένα. Μπορεί, όμως, να γίνει μια -μη ιστορική- αποτίμηση, πέρα από αγιογραφίες ή αναθέματα. 

Το πιο αρνητικό χαρακτηριστικό που έχουν προβάλει οι πολλοί και αδυσώπητοι εχθροί του ήταν ο λαϊκισμός που εξέπεμπε. Ελεγε στο λαό ό,τι ήθελε να ακούσει και ορισμένα από τα «θα» του έμειναν παροιμιώδη. Ταυτόχρονα, όμως, ήταν και εκσυγχρονιστής πολιτικός, στην πράξη. Οι κυβερνήσεις του, από τη αρχή κιόλας, εκσυγχρόνισαν το απαρχαιωμένο Οικογενειακό Δίκαιο της εποχής (πολιτικός γάμος, ισότητα των φύλων, κατάργηση της μοιχείας). Σήμερα, όλα αυτά φαίνονται αυτονόητα, αλλά δεν ήταν στην Ελλάδα της δεκαετία του ’80. Στη δεύτερη φάση της διακυβέρνησης του, μετά το 1993, ήρθε ένας νόμος-τομή, που καθιέρωσε αντικειμενικό σύστημα προσλήψεων στο Δημόσιο (2190 ή «Νόμος Πεπονή» από το όνομα του υπουργού που τον εισηγήθηκε) και ουδείς έχει τολμήσει να τον καταργήσει. 

Ο Ανδρέας διακρινόταν από δύο αδρά πολιτικά χαρακτηριστικά: 

1. Ηταν κρατιστής. Οι κυβερνήσεις του διόγκωσαν το κράτος και κρατικοποίησαν πολλές ιδιωτικές επιχειρήσεις. Ομως, δεν ανακάλυψε εκείνος την πυρίτιδα. Ολες οι πολιτικές δυνάμεις της εποχής είχαν τον κρατισμό ως βασικό χαρακτηριστικό της πολιτικής τους. Κρατικιστικό ήταν και το αντίπαλο κόμμα, της Δεξιάς. Μάλιστα ήταν ο έτερος μεγάλος πολιτικός της Μεταπολίτευσης, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, που κρατικοποίησε εμβληματικές επιχειρήσεις της εποχής (Ολυμπιακή Αεροπορία, Εμπορική Τράπεζα κα). Εξάλλου πολλές επιχειρήσεις που κρατικοποιήθηκαν ήταν ή παρατημένες ή χρεοκοπημένες. 

2. Εδωσε πλήθος υποσχέσεων. Τα «θα» του Ανδρέα έχουν γράψει ιστορία. Όμως, παρά την αρνητική φόρτιση που κουβαλούν, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι πολλά από αυτά έγιναν πράξη, ιδίως στην οικονομική και κοινωνική ζωή των Ελλήνων. Και ο ίδιος είχε την ευελιξία να εγκαταλείψει όσα «θα» έκρινε ότι θα έβλαπταν τη χώρα: δεν την έβγαλε από το ΝΑΤΟ και την ΕΟΚ και την προετοίμασε για την ένταξη στο κοινό ευρωπαϊκό νόμισμα, την οποία ολοκλήρωσε ο διάδοχός του Κώστας Σημίτης. 

Και τώρα ένα από τα ερωτήματα που έχουν τεθεί ιδιαίτερα στα τελευταία δέκα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Πόσο ευθύνεται η διακυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου γι’ αυτήν; Είναι γεγονός ότι στη δεκαετία του ’80 το ελληνικό χρέος διογκώθηκε. Όμως, η Ελλάδα είχε πάντα υψηλό χρέος από τότε που έγινε ανεξάρτητο κράτος. Πάντα με δανεικά ζούσε. Θα ήταν το λιγότερο υπερβολή να αποδώσει κανείς την κρίση που ξέσπασε το 2009 σχεδόν τρεις δεκαετίες πίσω. Πόσω μάλλον που δεν έχουν διερευνηθεί ακόμα οι ευθύνες των πιο κοντινών διαχειριστών, από την δεκαετία του 2000 και μετά, οι οποίες είναι σίγουρα μεγαλύτερες. 

Ενα είναι αδιαμφισβήτητο:: ο Ανδρέας Παπανδρέου σημάδεψε ανεξίτηλα την Ελλάδα της Μεταπολίτευσης, για έναν απλό λόγο: οι κυβερνήσεις του έβγαλαν από την απομόνωση (πολιτική, οικονομική, κοινωνική) το άλλο μισό του ελληνικού λαού. Μέχρι τότε το ελληνικό κράτος ήταν μονοκομματικό, με την πολύχρονο κυριαρχία της μιας παράταξης. Ο Ανδρέας έβαλε οριστικά στο παιχνίδι και την άλλη. Και αυτό συνέβαλε αποφασιστικά στην καθιέρωση της πολιτικής κανονικότητας (σημαντική απόφαση ήταν η αναγνώριση της Ενιαίας Εθνικής Αντίστασης 1941-1944), την οποία είχε ξεκινήσει ο Καραμανλής λίγο χρόνια πριν, με την πολιτική νομιμοποίηση του ΚΚΕ.. 

Το μεγαλύτερο, όμως, επίτευγμα των κυβερνήσεων του Ανδρέα ήταν ότι έβγαλαν από την οικονομική καχεξία και την κοινωνική αφάνεια μεγάλα στρώματα του πληθυσμού. Παρά τις κάποιες υπερβολές που έγιναν, δεν είναι καθόλου υπερβολή ότι οι φτωχοί έως τότε Ελληνες «είδαν Θεού πρόσωπο». Ο ίδιος κάλλιστα μπορεί να χαρακτηριστεί ως ο «θεός» της άλλης μισής Ελλάδας, ο «θεός» του μισού ελληνικού λαού, που μέχρι τότε ήταν στο περιθώριο, ως «κατώτερος». 

Τι είναι ο ηγέτης; Σύμφωνα με μια ρήση του Ναπολέοντα, «ο ηγέτης είναι έμπορος ελπίδων». Πέραν πάσης αμφιβολίας, ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν σίγουρα τέτοιος. Oμως, τις περισσότερες από τις από τις ελπίδες που πούλησε τις έκανε πράξη. Και αυτό είναι κάτι που σίγουρα τον αντιδιαστέλλει από όσους μετέπειτα -και μέχρι σήμερα- επιχειρούν να τον αντιγράψουν. Διότι κατάφερε να διαψεύσει αυτό που λέει τούτη εδώ η λαϊκή ρήση: «Ελπίδα είναι η συνήθως αναβαλλόμενη απογοήτευση».