Νίκος Πουλατζάς : Πιο επίκαιρος από ποτέ

γράφει ο Δημήτρης Ψαρράς

Συμπληρώθηκαν χτες 79 χρόνια από τη γέννηση του Νίκου Πουλαντζά, του σημαντικότερου σύγχρονου Ελληνα μαρξιστή στοχαστή, ο οποίος άφησε σημαντικό έργο μέχρι την αυτοκτονία του στις 3 Οκτωβρίου 1979. Εξαιρετική επικαιρότητα έχουν σήμερα οι μελέτες του για τον φασισμό και οι αναλύσεις του για το σύγχρονο κράτος, τον αυταρχισμό, τον νεοφιλελευθερισμό και την αναβίωση της δεξιάς ιδεολογίας.

Σε ένα από τα τελευταία του κείμενα ο Πουλαντζάς επισήμαινε τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου καπιταλιστικού κράτους, την επίταση της ανοιχτής βίας που εκδηλώνεται με σημαντικές περιστολές των ελευθεριών, γενικευμένο ηλεκτρονικό φακέλωμα, φθορά του νόμου, νέο ρόλο των δικαστικών και αστυνομικών μηχανισμών.

Ο Νίκος Πουλαντζάς κατά τον Μάη του ’68 στο Παρίσι | ΑΡΧΕΙΟ ΕΡΤ

«Το φαινόμενο αυτό», γράφει ο Πουλαντζάς, «συνοδεύεται από μια πραγματική αναδιάρθρωση της ιδεολογίας της Δεξιάς, που κλονίστηκε σοβαρά απ’ την άνοδο των αγώνων μετά το 1968, μια αναδιάρθρωση που αποδεικνύει για μια ακόμη φορά τις τεράστιες ικανότητες πολιτιστικής ολοκλήρωσης του καπιταλισμού (π.χ. η αφομοίωση μιας ολόκληρης σειράς θεμάτων του Μάη του ’68).

Η ιδιοτυπία αυτής της αναδιάρθρωσης συνίσταται στην αντιφατική συναρμογή διαφόρων ρευμάτων που εν μέρει είναι αρκετά παλιά:

α) Ο ιρασιοναλισμός που προσιδιάζει στη γενική επίθεση εναντίον του μαρξισμού και ταυτόχρονα εναντίον του ρασιοναλισμού του Διαφωτισμού. Ο ιρασιοναλισμός κι ο νεοσπιριτουαλισμός δεν είναι πλέον απλό ιδεολογικό σύμπτωμα της κρίσης, αλλά συγκαλύπτουν και προλειαίνουν το δρόμο σ’ ένα είδος ορθολογισμού που δεν είναι νέος, τείνει όμως αυτή τη φορά να κατακλύσει τον κοινωνικό ιστό: την ορθολογικότητα και την τεχνοκρατική λογική των ειδικών.

β) Ο νεοφιλελευθερισμός που εκδηλώνεται μέσα σ’ έναν αντικρατικό λόγο, με το πρόσχημα της απελευθέρωσης του ατόμου απ’ τις κρατικές υπερβάσεις. Οσο κι αν οι υποστηριχτές αυτού του νεοφιλευθερισμού παρουσιάζονται συχνά ως ένθερμοι οπαδοί ενός “αναρχοκαπιταλισμού” δεν πρέπει να πιστεύουμε ότι έτσι προεικονίζουν μια πραγματική επιστροφή στον άγριο ανταγωνιστικό καπιταλισμό, πράγμα αδύνατο. Εκείνο που στην πραγματικότητα προεικονίζουν, είναι η επιχειρούμενη ήδη περιστολή των “κοινωνικών λειτουργιών” του κράτους προνοίας που υπήρξαν μια σημαντική κατάκτηση των λαϊκών μαζών (κρίση του κεϋνσιανού κράτους).

γ) Ο αυταρχισμός, δηλαδή ο νέος λόγος του νόμου και της τάξης, της ασφάλειας των πολιτών, των αναγκαίων περιορισμών, της κατάχρησης των δημοκρατικών ελευθεριών κ.λπ.

Αυτή η αναδιοργάνωση του περιεχομένου του κυρίαρχου λόγου αντιστοιχεί και μάλιστα οδηγεί και αναγγέλλει σημαντικές αλλαγές των καναλιών και των μηχανισμών που τον αναπτύσσουν και τον μεταδίδουν. Ο κύριος ιδεολογικός ρόλος μετατίθεται απ’ το σχολείο, απ’ το Πανεπιστήμιο και τις εκδόσεις προς τα μέσα ενημέρωσης.

Και έχει σημασία να προσθέσουμε ότι αυτή η μετάθεση παραπέμπει, στους κόλπους των κρατικών κυκλωμάτων, σε μια μετάθεση γενικότερη των διαδικασιών νομιμοποίησης, απ’ τα πολιτικά κόμματα προς την κρατική διοίκηση, της οποίας ήταν προνομιακοί συνομιλητές.

Κριτική στα ΜΜΕ

»Εδώ βρίσκεται πιθανά το σημαντικότερο: η ανέλιξη των μέσων ενημέρωσης συμβαδίζει με τον πολύμορφο και αυξανόμενο έλεγχό τους απ’ την κρατική διοίκηση – η λογική και η συμβολική του λόγου των μέσων ενημέρωσης αναπαράγουν και αντιγράφουν τη σημερινή λογική και συμβολική τής διοίκησης [...].

»Ολα αυτά βρίσκονται στη βάση μιας κρίσης και μιας παρακμής των πολιτικών κομμάτων που μέχρι πρόσφατα έπαιζαν ακόμα έναν σημαντικό ρόλο. Σήμερα, όμως, η διοίκηση αναλαμβάνει τον πρώτο ρόλο στην πολιτική οργάνωση των κυρίαρχων τάξεων και την αναμόρφωση των λαϊκών μαζών».

(περ. «Dialectiques», τχ. 28, καλοκαίρι 1979)

Εχουν περάσει 36 χρόνια. Αλλά οι σκέψεις του Νίκου Πουλαντζά μοιάζουν εξαιρετικά επίκαιρες, δηλαδή προφητικές.