Τα ανάκτορα προς πώληση

γράφει η Χαρά Τζαναβάρα

Από το 1874 αποτέλεσε τη θερινή κατοικία της βασιλικής οικογένειας, με τρία σύντομα διαλείμματα που πέρασε στο Δημόσιο λόγω κατάργησης του θεσμού της μοναρχίας. Συνδέθηκε όμως με σημαντικά πολιτικά γεγονότα, με σπουδαιότερο την ορκωμοσία της κυβέρνησης του Ελευθέριου Βενιζέλου τον Αύγουστο του 1915.

Ιδιοκτησία σήμερα του Δημοσίου, που αποζημίωσε γενναιόδωρα τον έκπτωτο Κωνσταντίνο Γλίξμπουργκ, έχει αφεθεί στο έλεος του χρόνου, αλλά και αμφιλεγόμενων ληστειών. Η Task Force ασχολήθηκε με το «φιλέτο» της Πάρνηθας και πρότεινε ιδιωτικοποίηση.

Το πράσινο στολίζει του πέτρινους τοίχους | Φωτ.: Βασίλης Μαθιουδάκης

Η καταπράσινη όαση στις παρυφές της Πάρνηθας, περίπου 15 χλμ. βόρεια της Αθήνας, είναι γνωστή ως κτήμα Τατοΐου. Πρόκειται όμως για την αρχαία Δεκέλεια, που είχε καθοριστική σημασία για την επιβίωση ολόκληρης της Αττικής.

Το πράσινο θριαμβεύει από την είσοδο της συνήθως κλειδωμένης αυλόπορτας | Φωτ.: Βασίλης Μαθιουδάκης

Από τον Θουκυδίδη μαθαίνουμε ότι απείχε από την Αθήνα 120 στάδια (αρχαία μονάδα μέτρησης του μήκους που αντιστοιχούσε στο «πόδι» ενός σταδίου) και ότι βρισκόταν στη μέση της απόστασης που τη χώριζε από τη Θήβα, στη μοναδική δίοδο προς τις γύρω εύφορες περιοχές της Βοιωτίας και της Εύβοιας.

Το πράσινο στολίζει τον περιβάλλοντα χώρο των κτιρίων | Φωτ.: Βασίλης Μαθιουδάκης

Η στρατηγική σημασία της ήταν γνωστή στους Λακεδαιμονίους, που την κατέλαβαν κατά προτεραιότητα στη διάρκεια του αδελφοκτόνου Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.), περιορίζοντας τον ανεφοδιασμό της πολιορκημένης Αθήνας μόνο από το λιμάνι του Πειραιά.

Οι Σπαρτιάτες είχαν εγκαταστήσει το στρατηγείο τους στον λόφο του Παλαιόκαστρου, τον χώρο όπου βρίσκονται οι βασιλικοί τάφοι και απ' όπου έκαναν απόβαση στο Λαύριο στερώντας από την Αθήνα πολύτιμα έσοδα από τον ορυκτό του πλούτο αλλά και δούλους.

Από τους Τούρκους στους μονάρχες

Βυζαντινή νότα στο κυανόκρανο του κεντρικού κτιρίου | Φωτ.: Βασίλης Μαθιουδάκης

Στην περίοδο της οθωμανικής κατοχής, η ευρύτερη περιοχή αποτελούνταν από τα τσιφλίκια Τατοΐου, Μαχουνία και Λιόπεσι, τα οποία το 1835, κατά την αποχώρηση των Τούρκων αγάδων και με άγνωστες διαδικασίες, πέρασαν στην ιδιοκτησία του Σκαρλάτου Σούτσου, που έφτανε τα 250.000 στρέμματα.

Με σταδιακές αγορές, που ξεκίνησαν το 1872 και ολοκληρώθηκαν το 1898, ο Γεώργιος Α' συγκέντρωσε 47.427 στρέμματα, που αποτέλεσαν την αρχική έκταση του βασιλικού κτήματος. Αποτέλεσε το πρώτο κτήμα αναψυχής στην Ελλάδα και ήταν όνειρο ζωής για τον τότε μονάρχη.

Δεν είναι τυχαίο ότι τα έργα ξεκίνησαν από τη φύτευση, την οποία ανέλαβαν στην αρχή ο Δανός δασολόγος Λουδοβίκος Μίντερ και στη συνέχεια ο Οτο Βάισμαν, ενώ αυτός έφερε στην Πάρνηθα ζευγάρια από τα πανέμορφα κόκκινα ελάφια που ζούσαν σε δάση της Ουγγαρίας.

Στα κτίρια, που σταδιακά έφτασαν τα 27, καθοριστικό ρόλο έπαιξε η βασίλισσα Ολγα. Ρωσικής καταγωγής, έστειλε στην Αγία Πετρούπολη τον αρχιτέκτονα Σάββα Μπούκη για να «ξεπατικώσει» τα σχέδια των ανακτόρων του Πέτερχοφ, που ανήκαν στον θείο της, τον τσάρο Αλέξανδρο Β'. «Ξεναγός» στην ιστορία του κτιριακού πλούτου είναι το βιβλίο «Το χρονικό του Τατοΐου» του Κώστα Σταματόπουλου.

Το πρώην βασιλικό κτήμα χωρίζεται σε τρεις ενότητες: την ανακτορική, τη διοικητική και το «Χωριό», όπως ονομάζεται η ανθούσα ζώνη που περιλάμβανε περίφημες υποδομές αγροκτήματος, με κτηνοτροφικές μονάδες και πρωτοπόρες καλλιέργειες.

Τα κτίρια

Ο «έφιππος Κοζάκος» είναι έργο Ρώσου καλλιτέχνη, που επέλεξε η βασίλισσα Ολγα | Φωτ.: Βασίλης Μαθιουδάκης

Το πρώτο κτίριο ήταν η «αγροικία», που ξεκίνησε το 1826 και ολοκληρώθηκε σε μία τριετία. Το αρχικό της σχέδιο ακολουθούσε τον νεογοτθικό ρυθμό, που αλλοιώθηκε με τις προσθήκες που έγιναν στη συνέχεια. Πυρπολήθηκε στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο από τους Γερμανούς και ανακαινίστηκε πρόσφατα με ευθύνη του υπουργείου Πολιτισμού.

Το σπουδαιότερο κτίσμα είναι το «ανάκτορο Κωνσταντίνου», που εγκαινιάστηκε το 1874 και φέρει την υπογραφή του πολυπράγμονος Ερνέστου Τσίλερ, ο οποίος είχε διατελέσει και αρχιτέκτονας της βασιλικής αυλής. Προοριζόταν για βασιλικό ξενώνα, αλλά αποτέλεσε τη βασική θερινή κατοικία σχεδόν για μία εικοσαετία. Ως τα τέλη του 19ου αιώνα, είχαν προστεθεί οι ναοί του προφήτη Ηλία και της Αναστάσεως.

Το εκκλησάκι στον χώρο των βασιλικών τάφων | Φωτ.: Βασίλης Μαθιουδάκης

Ξεχωριστή θέση κατείχε ο πύργος στο «Ρολόι», όπως ονομάστηκε ο παλιός ανεμόμυλος που υπήρχε στο τσιφλίκι του Σκαρλάτου Σούτσου. Το 1877 ο Γεώργιος Α' είχε προσθέσει έναν όροφο και επάλξεις που του έδωσαν μεσαιωνική όψη, καθώς και ένα μεγάλο ρολόι.

Στο ισόγειό του λειτουργούσε ένα μικρό μουσείο με ευρήματα από την αρχαία Δεκέλεια και στους ορόφους υπήρχαν εκθέσεις με είδη από τη χλωρίδα και την πανίδα του κτήματος. Καταστράφηκε από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1916, που είχε επίσης προκαλέσει μεγάλες ζημιές και σε άλλα κτίρια, σηματοδοτώντας στην ουσία το τέλος της χρυσής εποχής του κτήματος, παρά το γεγονός ότι ώς τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο προστέθηκαν και άλλες βοηθητικές κατασκευές.

Ιστορικές στιγμές

Η εγκατάλειψη σημαδεύει τα πανέμορφα μονοπάτια του κτήματος | Φωτ.: Βασίλης Μαθιουδάκης

Τα θερινά ανάκτορα συνδέθηκαν με σημαντικά ιστορικά γεγονότα, αφού σε αυτά ορκίστηκαν τρεις κυβερνήσεις: του Ελευθέριου Βενιζέλου (1915), του Δημ. Ράλλη (1920) και του Γεωργίου Παπανδρέου (1964). Εζησε επισκέψεις σημαντικών προσώπων, κυρίως βασιλέων, αλλά και της Τζάκι Κένεντι όταν ήταν η πρώτη κυρία των ΗΠΑ.

Το πέτρινο βουτυροκομείο είναι το παλιότερο σωζόμενο στο είδος του στην Ελλάδα | Φωτ.: Βασίλης Μαθιουδάκης

Το κτήμα περιήλθε τρεις φορές στο Δημόσιο, το 1924, το 1973 και το 1994, λόγω της κατάργησης του θεσμού της βασιλείας. Μαζί με το ανάκτορο «Μον Ρεπό» στην Κέρκυρα και το κτήμα στο Πολυδένδρι κοντά στην Αγιά Λαρίσης χαρακτηρίστηκαν ιδιωτική περιουσία της έκπτωτης βασιλικής οικογένειας και δεν περιήλθαν αυτόματα στο Δημόσιο, όπως έγινε με άλλα περιουσιακά στοιχεία που θεωρήθηκαν προσφορά του ελληνικού λαού.

Σε όλες τις περιπτώσεις προβλέφθηκε αποζημίωση, η οποία όμως στις δύο πρώτες δεν εισπράχθηκε. Διαφορετική ήταν η αντιμετώπιση του θέματος το 1992 και την τότε κυβέρνηση της Ν.Δ., η οποία ήρθε σε συμφωνία με τον Κωνσταντίνο Γλίξμπουργκ και του επέτρεψε να μεταφέρει ανεκτίμητης αξίας και άγνωστο αριθμό αντικειμένων από το Τατόι.

Η εγκατάλειψη σημαδεύει το πρωτοποριακό οινοποιείο | Φωτ.: Βασίλης Μαθιουδάκης

Η ανεξερεύνητη αυτή υπόθεση περιλάμβανε και επίσημη καταγγελία του εκπροσώπου έκπτωτης βασιλικής οικογένειας για κλοπές μεγάλης αξίας.

Η αυλαία τυπικά έπεσε το 1994 με την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που καταδίκασε το Ελληνικό Δημόσιο και άνοιξε τον δρόμο για την καταβολή μεγάλης αποζημίωσης στους έκπτωτους μονάρχες. Από τότε ξεκίνησε και η επίσημη εγκατάλειψη του κτήματος, που ευτυχώς διασώθηκε από τη μεγάλη πυρκαγιά στην Πάρνηθα (Ιούνιος 2007).

1. Στο Δημόσιο από το 2003

Το κτήμα περιήλθε στο Δημόσιο το 2003 και τον ίδιο χρόνο κηρύχθηκε διατηρητέο. Χρειάστηκε να περάσουν άλλα τέσσερα χρόνια για να εκπονηθούν τα σχέδια ανάπλασης των βασικών κτιρίων, που υλοποιούνται από το υπουργείο Πολιτισμού.

Τον Μάιο σε καθεστώς προστασίας τέθηκαν και δέκα βασιλικά οχήματα-αντίκες που βρίσκονται στο βουστάσιο. Πρόκειται για συλλεκτικά κομμάτια, από τα οποία ξεχωρίζει μια ιστορική Rolls Roys. Τα προηγούμενα χρόνια (2010 και 2013) είχαν κηρυχθεί σε κινητά μνημεία 357 πίνακες και άλλα 2.000 αντικείμενα τέχνης.

2. Ερχονται οι ιδιώτες

Το 2012, με τις ευλογίες της τότε διοίκησης του ΤΑΙΠΕΔ, ανατέθηκε στην περίφημη Task Force η εκπόνηση μελέτης για την αξιοποίηση του κτήματος, που προέβλεπε την κατασκευή πεντάστερου ξενοδοχείου, χώρους εστίασης και αναψυχής, εκχώρηση των βουστασίων και αμπελώνων σε ιδιώτες. Πριν από ένα δίμηνο, το υπουργείο Περιβάλλοντος έθεσε σε διαβούλευση σχέδιο ανάπτυξης της περιοχής, που περιορίζει κάπως την εμπορευματική του κτήματος.

3. Στα βήματα του Γλίξμπουργκ

Μικρό μέρος του αρχικού κτήματος είχε εκχωρηθεί στο παρελθόν για κοινωφελείς σκοπούς. Το 1970 ο Κωνσταντίνος Γλίξμπουργκ είχε πωλήσει στην τότε κορυφαία κατασκευαστική εταιρεία ΕΔΟΚ-ΕΤΕΡ αγροτική έκταση «εκείθεν της σιδηροδρομικής γραμμής» και λέγεται ότι με αυτή την κίνηση εξασφάλισε την βασιλικών προδιαγραφών κατοικία της οικογένειάς του στο Λονδίνο.

Φωτογραφίες: Βασίλης Μαθιουδάκης